Morgunblaðið - 13.08.2018, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 13. ÁGÚST 2018
Nú finnur þú það
sem þú leitar að á
FINNA.is
» Strákarnir í Pollapönki fluttu samansafn af sín-um bestu smellum á stofutónleikum Gljúfra-
steins í gær. Hljómsveitin Pollapönk var stofnuð
árið 2006 sem útskriftarverkefni leikskólakenn-
aranna Heiðars Arnar Kristjánssonar og Haralds
F. Gíslasonar frá Kennaraháskóla Íslands. Stuttu
síðar gengu Arnar Gíslason og Guðni Finnsson til
liðs við sveitina. Sveitin hefur frá upphafi lagt
áherslu á að skapa tónlist fyrir börn sem fylgt er
eftir af sama metnaði og ef um tónlist fyrir full-
orðna væri að ræða.
bestu smellum sínum á stofutónleikum Gljúfrasteins í gær við góðar viðtökur
ins. Um er að ræða viðburð sem
haldinn er á þriggja ára fresti og
færist á milli landa en ráðstefnan
var áður haldin á Íslandi 1973 og
1994. Von er á tæplega 400 þátt-
takendum og fer þingið fram
bæði í Reykjavík og í Reykholti,
en þrír lykilfyrirlestrar verða
opnir almenningi og hefjast kl. 9
á mánudags-, miðvikudags- og
föstudagsmorgnum í Háskólabíói.
Að sögn Svanhildar eru ýmsar
ástæður fyrir áhuga útlendinga á
íslensku fornsögunum, og á viss-
an hátt skiljanlegt ef sumum
þætti það skrýtið hve útbreiddar
fornsagnarannsóknir eru. „Að
sumu leyti eru fornsögurnar bæði
of nálægt okkur Íslendingum og
fjarlægar. Þær eru okkur öllum
kunnar, að minnsta kosti af af-
spurn, en tungutakið og sögu-
heimurinn stendur kannski unga
fólkinu ekki mjög nærri. Fyrir
lesendur utan Íslands er aftur á
móti um mjög óvenjulegar bók-
menntir að ræða; frásagnir sem
eru settar saman á þjóðtungu á
þeim tíma þegar í Evrópu var
mest ritað á latínu. Íslend-
ingasögur eru líka einstakar að
því leyti að þær lýsa því hvernig
áður mannlaust land er byggt, og
hvernig fólkið sem þar kemur sér
fyrir þrífst, þrætir, lifir og deyr.“
Erum enn að uppgötva
Áhuginn á fornsögunum virðist
bara vera að aukast ef eitthvað er
og nefnir Svanhildur að rösklega
60 erlendir nemendur sæki um
þessar mundir alþjóðlegan sum-
arskóla í handritafræðum hjá
Árnastofnun: „Það er aukinn
áhugi á þessum efnislega veru-
leika fornritanna á meðal ungs
fólk: hvernig þessar eldgömlu
bækur voru handskrifaðar og
hvað handritin eiga sér merkilega
sögu,“ útskýrir Svanhildur. „Vin-
sæl dægurmenning kveikir líka
áhuga á sögum af víkingum og
kóngum, s.s. Game of Thrones-
bækur George Martin og sam-
nefnd sjónvarpssería.“
En hvað meira er hægt að læra
um fornsögurnar? Er ekki búið
að rannsaka hvern stafkrók,
kryfja hverja sögupersónu, og
greina frásögnina frá öllum
mögulegum hliðum? Svanhildur
segir það sama gilda um fornsög-
urnar og um allar góðar bók-
menntir, að þær breytast með
tímanum í takt við hvernig hugs-
un okkar um heiminn þróast og
því tekst fræðimönnum í sífellu
að finna nýja fleti sem opna okk-
ur nýja sýn inn í þessa texta.
„Sem dæmi hafa kynjafræði og
hinseginfræði rutt sér til rúms og
með þeim getum við séð nýjar
hliðar á fornsögunum. Jafnvel
umhverfisfræði leika hlutverk í
túlkun fornsagnanna og hægt að
lesa þær með tilliti til þeirra við-
horfa til náttúrunnar sem birtast
í þeim.“
Svanhildur hlær þegar blaða-
maður spyr hvort að það hafi
kannski verið ástæðan fyrir
slæmu skapi Grettis Ásmund-
arsonar að hann hafi verið á bóla-
kafi í skápnum: „Það er nú
kannski ekki líklegasta skýringin
á sálarlífi Grettis, en aftur á móti
er forvitnilegt að beita kynja-
fræðunum til að skoða á nýjan
hátt hvernig hetjur fornsagnanna
móðguðu hver aðra með brigslum
um samkynhneigð eða hvernig
sumar sögur lýsa meykonungum.
Í ljósi þeirrar umræðu sem hefur
átt sér stað um valdeflingu
kvenna og stöðu minnihlutahópa
getum við greint og skoðað forn-
sögurnar með öðrum hætti í dag
en fyrir hundrað árum,“ útskýrir
Svanhildur.
Arfur í gíslingu öfgaafla
Þessu tengt þá er einnig for-
vitnilegt að athuga hvernig fjöl-
menning og samvistir ólíkra hópa
og kynþátta birtast í fornsög-
unum. Segir Svanhildur að hafi
raunar aldrei verið brýnna að
rannsaka þessa hlið forn-
bókmenntanna enda virðast kyn-
þáttahatarar vera farnir að nota
norræna menningararfinn til að
styðja við óskemmtilegar hug-
myndir sínar. „Mikilvægt er að
fræðimenn taki þátt í þessari um-
ræðu, og reyni að andæfa því
þegar mjög einfölduð túlkun á
fornsögunum er notuð sem vatn á
myllu öfgaafla.“
Svanhildur nefnir að tengsl
kynþáttahyggju og norræns
menningararfs séu ekki nýtil-
komin. „Í Þýskalandi nasismans
var ýtt mjög undir norræn fræði
vegna þess að valdamenn litu svo
á að þar væri á ferð menning
hins æðri norræna kynþáttar.
Margt er athugavert við þá sýn,
og engin innstæða fyrir því að
ganga út frá því að fornsögurnar
og aðrar bókmenntir af sama
meiði sanni einhverja kynþátta-
yfirburði. Nær sanni er að segja
að fornsögurnar lýsi ákveðnu
samfélagi, og samskiptum fólks,
sem stundum voru góð og stund-
um ekki.“
Er ástandið jafnvel orðið svo
slæmt að þeir sem vilja hampa
norrænni menningu hætta á að
vera dregnir í dilka með öfga-
fólki. „Þungarokksbandið Skálm-
öld hefur t.d. notað þennan arf á
mjög skemmtilegan hátt sem
efnivið í verk sín. Þeir gera það
með jákvæðum formerkjum, en
sums staðar annars staðar tengir
fólk þennan menningararf við
bönd og hópa sem tala fyrir yf-
irgangi og fordómum í garð ann-
arra. Það má því segja að það
standi ákveðin barátta um yfirráð
yfir þessum arfi þar sem lista-
menn leggja fram mikilvægan
skerf, ekki síður en fræðimenn.“
Fornsögurnar lifa enn góðu lífi.
Þær leika stórt hlutverk í ís-
lenskri samtímamenningu og
meðvitað eða ómeðvitað not-
um við sumar hetjur Íslend-
ingasagnanna sem mælikvarða
á okkur sjálf. Kannski er það
t.d. kempum fyrri alda að
þakka – eða kenna – að íslensk
ungmenni líta hér um bil á það
sem sjálfsagða manndóms-
vígslu að búa erlendis í lengri
eða skemmri tíma, nema í stað
þess að snúa heim með ráns-
feng og þræla koma þau aftur
til Íslands með háskólagráðu
eða nýtt tungumál í farteskinu.
Svanhildur segir birting-
armyndir áhrifa fornsagnanna
samt ekki alltaf sakleysislegar:
„Er skemmst að minnast góð-
æristímabilsins fyrir hrun, og
alls talsins um útrásarvíkinga.
Kannski ætti það að vera
áminning til okkar um að draga
fram fleiri og fjölbreyttari
sögupersónur úr þessum bók-
menntum, því þar eru ekki bara
óttalausir menn og konur sem
láta illa, heldur líka friðelsk-
andi fólk sem leitar sátta og
lausna á deilumálum.“
Sögur sem
móta okkur
ÞAÐ MÆLTI MÍN MÓÐIR