Morgunblaðið - 16.08.2018, Blaðsíða 67

MENNING 67
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. ÁGÚST 2018
Hér er birtis hluti úr kaflanum „Út-
sýni frá Skólavörðunni“:
Vér stöndum hjá Skólavörðunni
einhvern góðan veðurdag, á vori eða
sumri, þegar sólin hellir geislum sín-
um yfir landið og sjóinn, þegar landið
er grænt og sjórinn blár og litbreyt-
ingarnar myndast á fjöllunum eftir
því, hvort þau eru nær eða fjær. Þá er
til hægri handar LAUGARNES og
laugareykirnir; Laugarnesið gengur
út í Kollafjörð og er alt grasi vaxið;
þar stóð áður kirkja og þar er sagt að
Hallgerður langbrók sé grafin; eitt-
hvert „leiði“ er þar og heyrt hef ég, að
þar hafi menn orðið varir við kistu
(ekki líkkistu), en ég veit ekki hvort
þar hefur verið rannsakað með
nokkru viti. Seinna (1825-1828) var
þar bygt múrhús og stofnað bisk-
upssetur; múrhúsið segir Jón Espólín
að hafi kostað nær 30.000 dala (60.000
kr.), en hefur aldrei verið helmings
virði við það, enda vita allir hvernig
farið er með peninga hér, og engin til-
sjón höfð með smiðunum, en þeir
látnir sjálfir ráða öllu og svo ekki skift
sér af neinu. Í Laugarnesi sátu þeir
Steingrímur biskup og Helgi biskup,
þangað til Helgi fluttist til Reykjavík-
ur. Þetta hús var álitlegt og fallegt
bæði innan og utan, stórar og háar
stofur með gyltum listum, sem þá var
ekki títt hér; en það fór eins og aðrar
stórbyggingar hér, þegar höfðingj-
arnir hætta eða falla frá: enginn vildi
vera í Laugarnesi, því alt vill þyrpast
til Reykjavíkur; nokkrir bæjarmenn
keyptu það og buðu það til ábúðar
fyrir lítið sem ekkert, en það kom fyr-
ir ekki, varð húsið svo að rúst. Það
stóð samt ófallið nokkur ár og þótti
ætíð prýði að því. Af kirkjunni, sem
stóð í Laugarnesi, dregur „Kirkju-
sandur“ nafn, hann er fyrir botninum
á Laugarnesvík, og sést þetta alt frá
Skólavörðunni. Nú sést ekkert af
hinu forna húsi, en í stað þess er kom-
inn „HOLDSVEIKRA-SPÍT-
ALINN“, ljót bygging og hrúguleg,
eins og þess konar byggingar eru
vanar að vera, þótt nytsamar séu.
Ef vér snúum oss til vinstri handar
eða til suðurs, þá er þar urð og stór-
grýti og hallar niður að „Vatnsmýr-
inni“, sem svo er kölluð; hún nær alt
yfir að Skerjafirði og Skildinganesi;
en hinumegin við Skerjafjörð sjást
BESSASTAÐIR, þar sem skólinn
var og Grímur bjó; hafa þeir nú sett
ofan síðan Grímur fór, hvað sem síðar
verður. Þá sjást og þar nú oft fiski-
duggur, sem liggja í „Seilunni“; svo
nefnist höfnin eða víkin fyrir framan
„Skansinn“, en nú er alt þetta horfið
[....]
Nær sést alt Seltjarnarnesið, Val-
húsið (sem svo er kallað af því „fálka-
fangarar“ höfðu þar kofa til að ná
fálkunum), Nesstofa og Lambastaðir
og margir aðrir bæir. Þá sjást og öll
skerin fyrir framan nesið og vitinn
fremst á nesinu við „Gróttu“, en það
nafn er sama sem „grotti“, sem merk-
ir kvörn (skylt „grjót“ og „grýta“) og
hefur það nafn án efa komið til af því,
að þar svellur sjórinn í útsynning-
unum og hringast í kringum nesið og
keyrir brim og ósjó inn á Kollafjörð,
hafa Reykjavíkurbryggjur einatt orð-
ið að kenna á því og margt hefur
skemst af þeim sjávargangi; en
„skerja grotta“ kölluðu fornskáld haf-
ið, sem Snæbjörn kvað:
Hvatt kveða hræra grotta
hergrimmastan skerja út fyr jarðar
skauti
eylúðrs níu brúðir.
Þar er fult af skerjum og boðum og
sigling varúðarverð; þá liggja eyjar
nær og draga úr hafrótinu: Akurey
yzt, þá Örfirisey og hólmar þar út frá,
en nokkuð fjær er Engey. Allar þess-
ar eyjar eru grasi vaxnar og prýða
mjög, þar sem þær eru eins og fag-
urgrænir blettir í bláum sjónum. Ak-
urey mun aldrei hafa verið bygð; þar
hefur verið allmikil lundatekja; á Ör-
firisey var fyrrum „kaupstaðurinn“
og var þá kallað „HOLMENS
HAVN“ og bær hefur þar verið, en
varla sést þar nú neitt merki þessa
nema líklega einhver lítil rúst,
kannske eftir fjárhús. – Líti maður
aftur til vesturs, þá sjést út á Skild-
inganessmela, og eru allir gróðurlaus
hryggur á milli tveggja mýrlenda; þá
er nær manni Hólavallartúnið þar
sem „Landakot“ stendur, þar lét
Helgi Thordersen reisa timburhús
allmikið og bjó þar meðan hann var
dómkirkjuprestur, en síðan þeir Ás-
mundur og Ólafur Pálsson, sem báðir
voru dómkirkjuprestar; en síðar
keyptu katólskir menn húsið og túnið
og hafa setið þar síðan, og látið
byggja alt upp aftur og breyta, og
byggja kirkju nokkuð neðar á túninu.
Þá sést og hinn nýi Sjómannaskóli,
tvíloftuð bygging ekki allstór, en
snotur; upp úr henni er stöng með
kúlu á, sem látin er falla niður á viss-
um dögum, þá er klukkan á að vera
ellefu. Svo sést og út yfir öll hús og
bæi í þá átt, sem síðar mun getið, en
nær er Tjörnin og Tjarnarbrekkan,
og svo sjálfur meginbærinn niður í
kvosinni milli Hólavallar og Skóla-
vörðuhæðarinnar.
Fagurt hlýtur Ingólfi að hafa þótt
að horfa yfir landið, því hvað sem
hver segir, þá er fegra útsýni varla
hugsanlegt, þar sem fjöllin eru svo
mátulega langt í burtu, hvorki ýkja
há né hrikaleg – þegar heiðríkt er og
sólin nær að ljóma allan þenna fjalla-
hring, ýmist með morgungeislunum
eða þá um hádegið, þegar fjöllin eru
blá og sjórinn eins og skínandi töfra-
dúkur, eða um sólarlagið, þegar fjöll-
in sveipast purpurablæ og dökkna
loksins smátt og smátt fyrir næt-
urdimmunni; eða á veturna, þegar
þau eru þakin snjó og mjöll, þegar
sólin rennur í logni og heiðríkju og
Esjan stendur eins og glóandi eldmúr
uppi yfir dökkbláum sjónum. Alt er
kyrt, og ekkert „mentunar“-eða
„framfara“-skvaldur truflar nátt-
úrufriðinn, ekkert vagnaskrölt, eng-
inn járnbrautarhvinur, engin véla-
læti, því enn er maður laus við þenna
ófögnuð, sem þrælkar og niðurníðir
tign og fegurð náttúrunnar, enda hef-
ur flestum útlendingum fundist mikið
til þessarar sjónar, og hefur Kålund
lýst henni ágætlega í sinni bók.
Skólavarðan dregur nafn sitt af
því, að þegar skólinn var í Skálholti,
þá höfðu piltar hlaðið þar vörðu ein-
hverja, og var hún kölluð eftir þeim,
og þetta sama gerðu þeir, þegar skól-
inn fluttist til Reykjavíkur, en þá hef-
ur þetta verið ómerkileg hrúga eða
grjótvarða. Seinna lét Krieger stift-
amtmaður hlaða vörðuna betur upp
og múra, og þá var eirtafla eða eitt-
hvað þess konar sett á hana og letrað
á: „Kriegers Minde“; þar eftir lét
Árni Thorsteinsson, sem þá var land-
og bæjarfógeti, bæta hana alla og
múra upp, svo nú er hún allhár múrt-
urn ferhyrndur, og er bezti útsjón-
arstaður, því stigar (raunar ekki sem
þægilegastir) eru innan í henni, svo
komast má efst upp, og er þá víðsýni
mikið. Efst uppi á vörðutoppinum var
hani, og hefur hann líklega átt að gala
yfir bænum og minna bæjarmenn á
árvekni og framtakssemi, en hann
hefur aldrei galað og er nú eins og
„Loptr rúinn“. Skamt til austurs frá
Skólavörðunni er lítill kofi, sem Danir
bygðu þar einhverju sinni fyrir
skömmu, til að mæla út hnattstöðu
Reykjavíkur; því engum hér hafði
dottið það í hug, svo menn vissu eig-
inlega aldrei nákvæmlega hvar þeir
voru á hnettinum; annað mæling-
arhús bygðu Frakkar þar rétt hjá, og
rifu aftur. – Lengra úti í holtinu er
ramgert grjóthús, lágt og lítið; þar er
sagt að sé geymt sprengiefni og púð-
ur – eða kannske dýnamít – hefur lík-
lega átt að vera til að sprengja grjót,
en eigi vitum vér til að það sé notað,
því nú er altítt að kljúfa grjót með
meitlum og sleggjum, en sprengja
ekki með púðri. Þetta lærðist mönn-
um hér þegar alþingishúsið var bygt
(1881).
Öllumegin við Skólavörðuna eru
eintóm holt og urðir, sem þó nú er
verið að yrkja og rækta. Í suður sést
„Félagsgarðurinn“, sem svo er kall-
aður, af því eitthvert „félag“ græddi
þar út allmikið tún fyrir nokkrum ár-
um; þar býr Oddur, sem frægur er
fyrir nautadráp, og þaðan var stolið
miklu hangikjöti í fyrravetur, en ekk-
ert komst upp um það þrekvirki, enda
er þess konar ekki nefnt í blöðum
vorum, svo þjófarnir þurfa ekki að
óttast blaðamennina, en geta skoðað
þá sem vini sína, ef þeim sýnist svo.
Þar nálægt er Grænaborg; þar átti ég
einu sinni að mæla fyrir bæjarstjórn-
ina, en þegar sást til mín frá „borg-
inni“, þá kom einhver kerling staul-
andi og með áköfum óhljóðum – hefur
víst hugsað að nú væri bæjarstjórnin
að láta gera einhvern galdurinn – en
ég var búinn að öllu þeim megin áður
en hún kom, og svo flaug ég yfir á
annað horn garðsins, svo hún náði
mér ekki.
Reykjavík um aldamótin 1900
Í upphafi árs 1900 birtist í tímaritinu Eimreiðinni lýs-
ing Benedikts Gröndals á Reykjavík. Þessi frásögn
hefur nú verið gefin út á bók, Reykjavík um 1900, sem
er ríkulega skreytt myndum frá sama tíma.
Ljósmyndasafn Reykjavíkur/Guðmundur O. Eiríksson
Horft niður eftir Skólavörðustíg um aldamótin 1900. Lengst til vinstri eru burstalöguðu bæjarhúsin í Holti, sem í
fyrstu var kallað Efra-Holt. Stóra timburhúsið vestan Holts er Amtmannshúsið, Ingólfsstræti 9, sem þeir létu reisa
1879, Magnús Stephensen, síðar landshöfðingi en um skeið amtmaður, og Theodór Jónassen amtmaður. Sunnan
megin Skólavörðustígs er húsið Skólavörðustígur 22, sem hlaðið var úr tilhöggnu grágrýti 1889 og notað sem hest-
hús, fjós og hlaða. Því var svo breytt í íbúðarhús árið 1921. Nokkru neðar, gegnt Hegningarhúsinu, er timburhúsið
Geysir, Skólavörðustígur 12, sem lengi var notað til veitingareksturs og dansleikjahalds.
Kringlunni 4c – Sími 568 4900
Nýjar
haust
vörur