Dagblaðið Vísir - DV - 20.07.2018, Blaðsíða 47

TÍMAVÉLIN 4720. júlí 2018
einn af stofnendum Bandaríkj-
anna, „sífelld þoka liggur yfir allri
Evrópu og stórum hluta Norður-
-Ameríku“.
Þetta hafði áhrif á veðurfarið
og veturinn var óvenjulega harð-
ur og er sagt að Mississippi hafi
frosið við New Orleans. Talið er
að gosið hafi raskað monsún-
hringrásinni í Asíu og valdið
hungursneyð í Egyptalandi.
Víkur þá sögunni til Frakklands
Sagnfræðingar hafa bent á að gos-
ið hafi haft mikil áhrif á efnahag í
Norður-Evrópu og matarskortur
hafi átt stóran þátt í Frönsku
byltingunni 1789. John Murray
eldfjallafræðingur segir að eldgos
geti haft mikil áhrif á veðurfar
í tvö til fjögur ár og það hafi síð-
an félagslegar og efnahagslegar
afleiðingar og ekki megi útiloka
hugsanlegar pólitískar afleiðingar.
Evrópubúar fengu tvo harða
vetur vegna gossins auk blautra
sumra, uppskerubrestur fylgdi
þessu hörmungaveðurfari. Í
Frakklandi var veðurfarið með
undarlegra móti fram til 1788,
kröftugir stormar og haglél sem
var að sögn svo stórt að það drap
nautgripi.
Í Frakklandi var röð atburða
hafin sem á endanum leiddi
til Frönsku byltingarinnar í júlí
1789 en þá réðst almenningur
á Bastilluna alræmdu sem var
fangelsi og mikilvægt vopnabúr
hersins. Það er líklegast fulldjarft
að segja að Skaftáreldar hafi
hrundið Frönsku byltingunni af
stað en þeir blönduðust líklega
inn í þá flóknu atburðarás sem
varð til þess að byltingin var gerð
en hvort þeir voru steinninn sem
velti þúfunni er annað mál.
Franska byltingin er talin
með merkilegri atburðum í sögu
Vestur landa og hún, ásamt ýms-
um öðrum atburðum, breytti
evrópskri sögu til frambúðar. Yfir-
leitt er talað um að byltingin hafi
hafist í júlí 1789 en kannski má
segja að hún hafi hafist löngu áður.
Menningar- og efnahagslegar
ástæður lágu að baki byltingunni
en samfélagslegur óróleiki hafði
um hríð sett mark sitt á samfé-
lagið. Menntamenn höfðu lengi
hist og rætt samfélagsleg málefni
fram og aftur og gefið ýmis rit út
um þessi mál. Yfirleitt var þess
krafist í þessum ritum að mennta-
fólk hefði meira að segja um sam-
félagsleg málefni og að réttindi
fólks til að mótmæla yfirvöldum
yrðu aukin. Iðnbyltingin var rétt
að hefjast og mikill fjöldi fátækra
verkamanna var í stóru bæjun-
um og borgunum. Þeir höfðu það
slæmt og áttu erfitt með að sjá sér
og sínum farborða. Korn og brauð
hækkuðu stöðugt í verði og margir
sultu. Það var því nægilegur eldi-
viður í frönsku samfélagi fyrir
byltingu gegn því óréttlæti sem
almenningur taldi sig búa við.
Fólk taldi sig einfaldlega ekki hafa
neinu að tapa.
Mikil óstjórn var á frönsku
samfélagi á þessum tíma, skuld-
ir ríkisins voru löngu farnar úr
böndunum en aðallinn og kirkj-
an, sem öllu réðu, létu sem ekk-
ert væri að. Franskt samfélag var
því illa undir það búið að takast
á við veðurfarslegar hörmungar
og uppskerubrestinn sem fylgdi
Skaftáreldunum í ofanálag við
samfélagslegan óróa.
Í kjölfar árásarinnar á Bastill-
una sá Loðvík 16. konungur sér
ekki annað fært en boða frjáls-
lyndari stjórnarhætti en það
dugði ekki til að lægja öldurnar
því fólk var komið með meira en
nóg af ólýðræðislegum yfirvöld-
um og aðalsmönnum sem töldu
sig öðrum fremri. Í ágúst var lagt
fram skjal, sem byltingin er helst
kennd við, en þar er fjallað um
réttindi borgaranna og kjörorð
byltingarinnar sem voru: jafnrétti,
frelsi og bræðralag. Ljóst var að
völd og áhrif kirkjunnar og aðals-
ins yrðu aldrei söm á ný.
Allt þetta gæti hafa ýtt undir
frekari kröfur um lýðræðislegar
umbætur og hrundið byltingunni
af stað fyrr en ella en væntan-
lega verða aldrei færðar sönnur á
bein orsakatengsl Skaftárelda og
Frönsku byltingarinnar. Það má
til dæmis velta fyrir sér hvort hún
hefði ekki orðið, kannski svolítið
seinna, þótt ekki hefði gosið á Ís-
landi með fyrrgreindum hörm-
ungum.
Hitt er þó ljóst að Franska
byltingin hafði mikil áhrif á
franskt samfélag og teygði sig
síðan til annarra vestrænna ríkja
og væri heimsmyndin kannski
allt önnur í dag ef franskur
almenningur hefði ekki ráðist
á Bastilluna. Aldagamalt kerfi,
þar sem eignir og gæði voru að-
allega í höndum aðalsins og
kirkju, var lagt af. Forréttindi
voru ekki lengur sjálfgefin í mörg-
um Evrópuríkjum og borgara-
stéttinni óx ásmegin með tíman-
um. Franska byltingin markaði
upphaf endaloka lénskerfis-
ins. Kjörorð hennar um jafnrétti,
frelsi og bræðralag hafa allt frá
átjándu öld haft áhrif á stjórnmál
í Evrópu og munu væntanlega
gera áfram. n
Surtseyjareldar
Eldgosið sem myndaði Surtsey
var eitt það lengsta sem orðið hef-
ur eftir að menn námu land á Ís-
landi. Í Surtsey sjálfri og í Jólni og
Syrtlingi, eyjum sem seinna hurfu
í sæ, gaus frá 1963 til 1967. Í gos-
inu kom upp um 1,1 rúmkílómetri
af gosefnum. Vísinda-
menn hafa gefið
þessu gosi 3 á
VEI-skalanum,
sem er minni
háttar.
Tambora
Mesta eldgos á
jörðinni sem sögur fara af varð
í eldfjallinu Tambora á eyjunni
Sumbawa í Indónesíu árið 1815.
Eldfjallið sprakk í loft upp og
heyrðist hvellurinn í um 2.000
kílómetra fjarlægð. Eldgosið var
einnig það mannskæðasta á sögu-
legum tímum en 71.000 manns
létust af völdum þess og um 11–
12 þúsund í sprengingunni sjálfri.
Allur gróður á eyjunni brann og
öskufall olli svartamyrkri. Um 50
rúmkílómetrar af gosefni komu
upp úr Tambora. Aska og brenni-
steinsgas þeyttist upp í heiðhvolf-
ið og móðan hafði áhrif á lofts-
lag um allan heim. Árið 1816 er
talið það kaldasta á norðurhveli
jarðar í 600 ár. Vesturlandabúar
kölluðu það ár „árið þegar aldrei
kom sumar“. Íslenski jarðvísinda-
maðurinn Haraldur Sigurðsson
hefur rannsakað Tamboragosið
um langt árabil og meðal annars
stjórnað uppgreftri á mannvistar-
leifum er grófust undir í gosinu.
Hekla
Jarðvísindamenn telja að gríðar-
lega stórt eldgos hafi orðið í Heklu
í kringum árið 1000 fyrir Krist. Í
gosinu er talið að Hekla hafi spúið
7,3 rúmkílómetrum af gosefnum.
Gosið er talið hafa valdið kólnandi
veðráttu í nokkur ár á norðlægum
slóðum í heiminum. Hópur sér-
fræðinga í sögu Egyptalands taldi
árið 1999 að gosið hefði valdið
hungursneyð árið 1159 fyrir Krist,
í valdatíð Ramsesar
III. Trjáhringir
í írskum eik-
um vitna um
18 ára kulda-
skeið og hef-
ur Heklugos-
inu mikla verið
kennt um það. n
„Sífelld
þoka liggur
yfir allri Evrópu
og stórum hluta
Norður-Ameríku
Mestu eldgos jarðar
Kristjón Kormákur Guðjónsson
kristjon@dv.is
Umboðsaðilar: Húsgagnaval - Höfn / Bara snilld ehf. - Egilsstöðum
Mikið úrval af
stillanlegum
rúmum
Gerið gæða- og verðsamanbuð