Dagblaðið Vísir - DV - 31.08.2018, Blaðsíða 50

50 31. águst 2018
Þ
ann 5. mars 1946 flutti Win-
ston Churchill, forsætis-
ráðherra Stóra-Bretlands,
eina frægustu og mikilvæg-
ustu ræðu sína. Þetta gerði hann
í Fulton í Missouri í Bandaríkjun-
um. Ekki má draga úr vægi margra
ræðna sem Churchill flutti á stjórn-
málaferli sínum en hann leiddi
Breta í gegnum síðari heimsstyrj-
öldina og var óþreytandi við að
stappa stálinu í þjóðina og hvetja
hana til dáða. Þegar hann flutti
ræðuna í Fulton var hann ekki
lengur ráðherra. Ræðunni hefur
verið líkt við frægar ræður þekktra
manna, ræður sem mörkuðu tíma-
mót. Henni hefur til dæmis verið
líkt við ræðu Martins Luthers King
„I Have a Dream“ 1963 en sú ræða
hafði mikil áhrif á baráttu blökk-
umanna fyrir eðlilegum mann-
réttindum í Bandaríkjunum.
Segja má að ræða Churchill hafi
markað upphaf kalda stríðsins
þrátt fyrir að fræjum þess hafi ver-
ið sáð nokkru áður og þau hafi
verið að spíra misserin á undan.
Ræðan endurspeglaði þann nýja
veruleika sem Bandaríkin og vest-
ræn lýðræðisríki stóðu nú frammi
fyrir og spáði fyrir um hvernig ætti
að heyja hið nýja „kalda stríð“ án
þess að til þriðju heimsstyrjaldar-
innar kæmi. Churchill hafði átt í
erfiðleikum með að fá bandarísk
stjórnvöld til að líta fram á veg-
inn og átta sig á hugsanlegum erf-
iðleikum í samskiptum við Sovét-
ríkin eftir síðari heimsstyrjöldina.
Skömmu fyrir Yaltafundinn í
febrúar 1945, þar sem Churchill
fundaði með Stalín og Roose-
velt (leiðtogum Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna) sagði hann við
Roosevelt:
„Núna held ég að endirinn á
þessu stríði geti vel orðið meiri
vonbrigði en endir síðasta stríðs.“
Þegar Churchill hélt til Banda-
ríkjanna 1946 óttaðist hann einna
mest að vestræn lýðræðisríki
gerðu sömu mistökin aftur, mis-
tökin sem höfðu nærri gengið af
þeim dauðum áratug áður. Í bók-
inni The Gathering Storm, sem var
fyrsta bókin af sex í ritröð Churchill
um síðari heimsstyrjöldina, skrif-
aði hann að vestræn lýðræðisríki
þyrftu aðeins að hegða sér aft-
ur á sama, vel meinandi háttinn
gagnvart þeim vandamálum sem
steðjuðu að til að hrinda þriðju
alheimsátökunum af stað en þau
myndi jafnvel enginn lifa af.
Harry Truman Bandaríkja-
forseti greip fljótlega til aðgerða
gegn Sovétríkjunum að stríðinu
loknu en ekki var enn ljóst hvort
Bandaríkin ætluðu að taka sér
stöðu leiðtoga hins frjálsa heims
eða taka saman höndum við ríki
Vestur-Evrópu í varnarbanda-
lagi gegn Sovétríkjunum. Enn
var óljóst hvað Sovétmenn ætl-
uðu sér í Íran og Austur-Evrópu.
Kommúnistar áttu möguleika á
að komast í ríkisstjórnir í Frakk-
landi, Ítalíu og á Spáni. Bandarík-
in voru að afvopnast eftir sigur-
inn yfir Japönum sex mánuðum
áður og horfðu fram á veg-
inn og hlökkuðu til friðartíma.
Churchill vissi vel að varnaðar-
orð hans myndu varpa skugga á
þetta allt.
Ræða Churchill lagði
grunninn að NATO og áætlunum
Vesturlanda til að verjast ágangi
Sovétríkjanna. Hugtakið járn-
tjaldið, Iron Curtain, lýsti harð-
stjórn Sovétríkjanna sem teygði
sig yfir Austur-Evrópu. Almenn-
ingur kynntist hugtakinu í ræðu
Churchill en hann hafði áður
notað það í símskeyti til Truman
í maí árinu áður, rétt eftir að
Þjóðverjar gáfust upp fyrir herj-
um Bandamanna.
„Ég er ákaflega áhyggjufullur
yfir stöðunni í Evrópu. Það er ver-
ið að draga járntjald fyrir framlínu
þeirra,“ skrifaði hann um sovésku
herina sem voru að taka sér varan-
lega stöðu í Austur-Evrópu.
Fann kannski ekki hugtakið
„járntjaldið“ upp
Churchill hefur oft verið sagður
hafa fundið hugtakið „járntjaldið“
upp en það er kannski ákveðin
kaldhæðni að hann hefur hugs-
anlega sótt það í smiðju Schwerin
von Krosigk sem var utanríkisráð-
herra Þýskalands á síðustu dögum
stríðsins. Í útvarpsávarpi nokkrum
dögum fyrir uppgjöf Þjóðverja
sagði Krosigk: „Í austri er járn-
tjaldið en á bak við það, hulið aug-
um umheimsins, er eyðileggingar-
starfið í fullum gangi og heldur
stöðugt áfram fram á við.“
En óháð því hvaðan hugtakið
kom þá hafði Churchill lengi haft
áhyggjur af að ástand sem þetta
gæti komið upp. Árið 1970, fimm
árum eftir andlát Churchill, rifjaði
Harold Macmillan, forsætisráð-
herra upp samtal sem hann átti
við Churchill snemma árs 1942
þegar þeir voru í matarboði hjá
Eisenhower, yfirmanni herja
Bandamanna í Alsír á þeim tíma.
Macmillan sagði að á þessum
tíma „vorum við að tapa stríðinu
en nú voru Bandaríkin komin til
sögunnar og Churchill hafði kom-
ist að þeirri niðurstöðu að ein-
ræðisstjórn nasista yrði sigruð en
alræðisstjórn kommúnista myndi
taka stöðu þeirra sem ógn við
Evrópu og heiminn.“
Ræðan
Eftir að Harry Truman Banda-
ríkjaforseti hafði kynnt Churchill
steig hann í pontu í Westminster-
háskólanum í Scoffing í Fulton
í Missouri sem var heimaríki
Truman. Í upphafi sagði Churchill
að hann vildi gera það alveg ljóst
að hann væri ekki í opinberum
erindagjörðum og talaði aðeins á
eigin vegum. Því næst ræddi hann
um að verkefni heimsbyggðar-
innar væri að koma í veg fyrir
enn eitt alheimsstríðið og sagði
að Sameinuðu þjóðirnar ættu að
gegna mikilvægu hlutverki í því,
sem og Bandaríkin og Bretland.
Því næst bætti hann í og fór að
lýsa Evrópu eftir stríð og sagði að
skuggi hefði fallið á sviðið í kjölfar
sigurs Bandamanna.
„Frá Stettin við Eystrasalt til
Trieste við Adríahaf hefur járn-
tjald lagst yfir álfuna. Aftan við
þá línu eru allar höfuðborgir og
gömlu ríki Mið- og Austu-Evrópu:
Varsjá, Berlín, Prag, Vín, Belgrad,
Búdapest og Sofia. Allar þessar
frægu borgir og íbúar eru nú á því
sem ég verð að kalla áhrifasvæði
Sovétríkjanna …“
Ræðan vakti mikinn titring
ráðamanna í Washington og
Lundúnum og víðar. Hún vakti
heimsathygli og járntjaldið var
komið til að vera næstu ára-
tugina. n
TÍMAVÉLIN
geirsgötu 8 / s. 553 1500
Sumartilboð
Sægreifans
Humarsúpa, brauð &
ískaldur gull á 2.000 kr
Kristján Kristjánsson
ritstjorn@dv.is
FRÆGASTA OG EIN
MIKILVÆGASTA RÆÐA
WINSTONS CHURCHILL
Járntjaldið verður til