Morgunblaðið - 28.09.2018, Qupperneq 23

23
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 28. SEPTEMBER 2018
Áhlaup hófst á bankana, hægt í fyrstu, en þó
merkjanlegt. Seðlabankastjórunum varð ljóst,
að bankakerfið væri að hrynja. Davíð Oddsson
gekk því á fund ríkisstjórnarinnar þriðjudag-
inn 30. september til að færa henni ótíðindin.
Hann sagði ráðherrum, að aðeins væri til einn
kostur, að reisa varnarvegg um Ísland (ring-
fencing) með því að skilja að hinn innlenda og
erlenda hluta bankakerfisins. Hefði hann kall-
að saman neyðarhóp í Seðlabankanum til að
leggja á ráðin um slíkan varnarvegg. Ráð-
herrar Samfylkingarinnar tóku boðskap Dav-
íðs illa og virðast hafa trúað því, að enn mætti
bjarga bönkunum.
Varnarveggurinn og neyðarlögin
Á fundi neyðarhópsins í Seðlabankanum,
sem haldinn var sama dag, 30. september,
kynnti Sturla Pálsson, framkvæmdastjóri
markaðsviðskipta í Seðlabankanum, hug-
myndina um varnarvegg með myndinni, sem
hér birtist: innst var hið fullvalda ríki, sem
verja varð í lengstu lög, því að gjaldþrot þess
hefði haft óskaplegar afleiðingar, þá var
greiðslumiðlun, sem halda varð í gangi, væri
þess nokkur kostur, næst komu kröfuhafar
bankanna, en yst sátu eigendur bankanna. Að-
alatriðið var að lágmarka langtímaskuldbind-
ingar ríkisins. Í neyðarhópnum fæddist sú
hugmynd, og átti hana Ragnar Önundarson,
að reyna að færa varnarlínuna út frá greiðslu-
miðluninni með því að skipta kröfuhöfum í
tvennt, innstæðueigendur, sem fengju for-
gangskröfur í bú bankanna, og aðra kröfuhafa,
aðallega skuldabréfaeigendur. Á meðan sleitu-
laust var unnið að þessari lausn í Seðlabank-
anum, tafði ágreiningur í ríkisstjórninni fyrir
aðgerðum. Harðneituðu Samfylkingarmenn að
samþykkja þá tillögu Geirs H. Haardes for-
sætisráðherra, að Davíð hefði forystu um
björgunaraðgerðir.
Davíð hafði laugardaginn 4. október sam-
band við breska seðlabankastjórann, Mervyn
King, sem sendi fjármálafræðinginn Marc Do-
bler tafarlaust til Íslands. Einnig fékk Seðla-
bankinn þrjá sérfræðinga frá fjármálafyrir-
tækinu JP Morgan til að koma til landsins, og
þegar þeir misstu af flugvél til Íslands, þótti
svo mikið liggja við, að leigð var undir þá
einkaþota. Þeir funduðu með nokkrum ráð-
herrum laust eftir miðnætti aðfaranótt mánu-
dagsins 6. október. Þá fyrst virtust fulltrúar
Samfylkingarinnar í ríkisstjórn gera sér grein
fyrir ástandinu og samþykktu hugmyndina um
varnarvegginn, sem Davíð hafði kynnt þeim
viku áður, eins og Össur Skarphéðinsson bar
vitni um fyrir Rannsóknarnefnd Alþingis. Með
fulltingi hinna erlendu sérfræðinga, Seðla-
bankans, Fjármálaeftirlitsins og embættis-
manna viðskiptaráðuneytisins voru samin
neyðarlög um víðtækt vald Fjármálaeftirlits-
ins til að taka í sínar hendur banka og skipta
þeim upp og um að gera innstæður að for-
gangskröfum í bú banka. Voru lögin samþykkt
að kvöldi sama dags.
Öðrum þjóðum fordæmi
Neyðarlögin frá 6. október 2008 náðu strax
þeim skammtímatilgangi sínum að róa spari-
fjáreigendur og reyndust líka, er á leið, ná
þeim langtímatilgangi sínum að lágmarka
skuldbindingar ríkisins vegna bankahrunsins.
Fjármálaeftirlitið skipti bönkunum í nýja inn-
lenda banka í eigu ríkisins og færði til þeirra
innlendar eignir og skuldir, en skildi aðrar
eignir og skuldir eftir í gömlu bönkunum, sem
voru smám saman gerðir upp. Reyndust eignir
bankanna vera miklu meira virði en fyrst var
talið, og var í því sambandi mikilvægt, að ríkis-
stjórnin 2013-2016 náði hagstæðum samn-
ingum við kröfuhafa. Með harðri baráttu tókst
einnig að afstýra því í tveimur þjóðaratkvæða-
greiðslum, að íslenska ríkið tæki að sér stór-
kostlegar skuldbindingar og þunga vaxtabyrði
í Icesave-málinu, og skar EFTA-dómstóllinn
að lokum úr um það, að íslenska þjóðin bæri
enga ábyrgð á Icesave-reikningunum.
Það er hins vegar kaldhæðni örlaganna, að
Bretland og önnur Evrópuríki, sem beittu sér
hart gegn ráðstöfunum Íslendinga í banka-
hruninu, hafa farið að fordæmi Íslands eftir
fjármálakreppuna og gert innstæður að for-
gangskröfum í bú banka. Tóku hinar nýju
reglur Evrópusambandsins um það gildi í árs-
byrjun 2017. Ekki hafa samt allir komið auga á
annan lærdóm af viðbrögðum íslenskra stjórn-
valda við bankahruninu: Hann er, að ríkis-
ábyrgð á bönkum er óþarfi, ef innstæður verða
forgangskröfur. Slík ábyrgð var hugsuð til að
róa sparifjáreigendur á hættutímum og koma í
veg fyrir áhlaup þeirra á banka, enda fær eng-
inn banki staðist slíkt áhlaup. En gallinn er sá,
að ríkisábyrgð á bönkum veldur freistnivanda
(moral hazard): Þegar vel gengur, hirða
bankamennirnir gróðann, en þegar illa geng-
ur, ber ríkið tapið. Við slík skilyrði freistast
bankamenn til að taka of mikla áhættu og
þenja kerfið út um of, eins og reynslan sýnir.
Á svig við lögmál réttarríkisins?
Viðbrögð íslenskra stjórnvalda við banka-
hruninu reyndust þannig skynsamleg. Lang-
tímaskuldbindingum íslensku þjóðarinnar
vegna bankahrunsins var haldið í lágmarki.
Víglínan var dregin af raunsæi milli innstæðu-
eigenda og annarra kröfuhafa bankanna. Þar
var varnarveggurinn hlaðinn, og hann stóðst.
Það auðveldaði varnarviðbrögð Íslands, að
þeir Árni M. Mathiesen fjármálaráðherra og
forveri hans í starfi, Geir H. Haarde, höfðu
greitt upp skuldir ríkisins. Miklu máli skipti í
bankahruninu, að ríkissjóður var skuldlaus.
En hvers vegna taldi þá Rannsóknarnefnd Al-
þingis seðlabankastjórana þrjá, forsætisráð-
herra og fjármálaráðherra hafa sýnt af sér
vanrækslu? Svo virðist sem ekki hafi allir veitt
því athygli, að nefndin taldi þessa aðila hafa
sýnt af sér vanrækslu í skilningi laga nr. 142/
2008, en þau voru lögin um sjálfa nefndina,
sett eftir bankahrunið! Menn voru þannig sak-
aðir um vanrækslu í embættisfærslum sínum
árin fyrir bankahrun með tilvísun í lög, sem
samþykkt voru eftir bankahrun! Og ef þeir
vildu ekki una ásökunum um vanrækslu í
starfi, þá gátu þeir ekki borið þær undir dóm-
stóla, því að Rannsóknarnefndin hafði með
sérstökum lögum árið 2009 fengið friðhelgi:
ekki var hægt að höfða mál gegn nefndar-
mönnum. Virðist þetta hvort tveggja stríða
gegn þeim lögmálum réttarríkisins, að reglur
séu ekki afturvirkar og að allir séu jafnir fyrir
lögunum, enginn hafinn yfir þau.
Alþingi höfðaði aðeins eitt mál gegn þeim
ráðamönnum, sem Rannsóknarnefnd Alþingis
taldi hafa sýnt af sér vanrækslu. Það var
Landsdómsmálið gegn Geir H. Haarde. Hann
var þar sýknaður af öllum þeim efnisatriðum,
sem Rannsóknarnefndin hafði tekið til í
skýrslu sinni, en sakfelldur fyrir atriði, sem
Alþingi hafði bætt inn í ákæruna á hendur
honum, að honum hefði láðst að setja yfirvof-
andi bankahrun á dagskrá ríkisstjórnarfunda.
Breytti þetta smáatriði auðvitað engu um
sjálft bankahrunið. Seðlabankastjórarnir voru
taldir hafa sýnt af sér vanrækslu með því að
afla sér ekki meiri upplýsinga um fjárhag
Landsbankans og Glitnis, áður en þeir synjuðu
þeim um fyrirgreiðslu, sem beðið var um í
ágúst og september 2008, þótt Rannsóknar-
nefndin tæki fram, að sjálfar synjanirnar
hefðu verið skynsamlegar. En seðlabanka-
stjórarnir höfðu ekki eftirlitsvald með bönk-
um, heldur Fjármálaeftirlitið, og þeir gátu
þess vegna vegna lögmætisreglunnar ekki
krafist nákvæmra upplýsinga um fjárhag
þeirra. Þetta sést best á því, að hinir nýju
stjórnendur Seðlabankans, þar á meðal einn
nefndarmaðurinn úr Rannsóknarnefnd Al-
þingis, báðu Alþingi árið 2013 um lagaheimild
fyrir Seðlabankann til að krefjast upplýsinga
af lánastofnunum. Það er umhugsunarefni, að
nefnd, sem hafði fjölda sérfræðinga í vinnu,
rúm fjárráð og ótakmarkaðan aðgang að upp-
lýsingum, skyldi eftir mikla leit í hálft annað ár
ekki finna önnur dæmi um vanrækslu seðla-
bankastjóranna (í skilningi laga frá 2008, eftir
bankahrunið!) en skort á pappírsvinnu að baki
tveimur ákvörðunum, sem þó voru báðar tald-
ar eðlilegar. Í lokagrein minni um bankahrun-
ið ræði ég síðan um framkomu ýmissa granna
okkar eftir bankahrunið og leiði rök að því, að
hún hafi verið siðferðilega ámælisverð.
» Aðeins væri til einn kostur,
að reisa varnarvegg um Ís-
land (ring-fencing) með því að
skilja að hinn innlenda og er-
lenda hluta bankakerfisins.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði
í Háskóla Íslands og höfundur nýrrar
skýrslu á ensku til fjármálaráðuneytisins
um erlenda áhrifaþætti bankahrunsins.
bankahruninu voru skynsamleg
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Morgunblaðið/Golli
Þessari mynd varpaði Sturla Pálsson á vegg á
fundi neyðarhópsins í Seðlabankanum þann
30. september 2008. Hið fullvalda ríki mátti
ekki verða gjaldþrota.
Geir H. Haarde hafði sem fjármálaráðherra greitt
niður skuldir ríkisins og sem forsætisráðherra
stuðlað að setningu neyðarlaganna. Fyrir það átti
hann skilið lof frekar en ákæru fyrir Landsdómi.