Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.09.2018, Blaðsíða 30

30 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.9. 2018
T
íminn er sagður lækna sár, sumir segja
öll, og ef honum hentar þá breytir
hann allri umræðu og það stundum
óþægilega fljótt.
Tæknin margfaldar hraða þeirra
breytinga, og getur svipt burtu sam-
hengi sem áður var alþekkt og viðurkennt sem áreið-
anleg vísbending um tilveruna.
Fjölmiðlun á nú víða rót
Hefðbundnir fjölmiðlar eru „ritskoðaðir“ í jákvæðri
merkingu þess orðs, sem hefur þó fátt jákvætt við sig.
Ritstjórnir þeirra gera kröfur til sjálfra sín um að gá-
leysilegar fullyrðingar séu ekki kynntar sem stað-
reyndir. Þess vegna er reynt að nýta nauman tíma til
að sannreyna fréttir áður en þær birtast og verða nán-
ast óafturkræfar, hvað sem síðari afturköllun líður.
Dagblöð geta illa leyft sér að taka sér viðbótartíma til
að renna fleiri stoðum undir frétt því ekkert eldist eins
hratt og hún missir gildi sitt. Og skammti dagblað tím-
ann naumt, hvað má þá segja um vefmiðilinn sem er
svo miklu ágengari. Þar verður að treysta hverjum
þeim sem stendur vaktina það sinnið, svo segja má að
staðreyndavarslan felist í því að velja trúverðugt fólk
til starfans.
En jafnvel vandaðasta fólk hefur ekki endilega sam-
anþjappaða þekkingu margra áratuga og „dauðalína“
veffrétta breytist á fáeinum mínútum. Því fer „rit-
skoðun“ og málfarslegt aðhald að mestu fram eftir á.
Fréttir, sem þyrftu leiðréttingar við, hafa þá þegar
færst niður eftir skerminum þar sem nýfæddar fréttir
birtast og því undir hælinn lagt hvort nokkurt tóm gef-
ist til að bæta úr. Því leynist mörg frétt með ann-
mörkum sínum og göllum í geymslum eilífðar og sá
sem kallar hana fram, af óþekktum ástæðum löngu síð-
ar, veit ekki betur en að henni megi trúa.
Og því er ekki útilokað að hún kunni að gera minna
gagn en ógagn við endurspeglun liðins tíma.
Tröll í öllum fjöllum
Enn neðar í þessari „fjölmiðlatilveru“ kemur „netið“ í
sínum margbreytilegu myndum. Margir þeirra, sem
sinna umræðu þar, gera það af þrótti og eru um flest
vandir að sinni virðingu. En þeir ómerkilegu beita sér
jafnvel af enn meira afli. Okkur hættir til að færa allan
þennan hóp í einni kippu fyrirlitlegra nettrölla, sem
ónýta eða afvegaleiða alla umræðu. Mörg tröll eiga
ekkert annað erindi.
Önnur eru með meinlokur meitlaðar eins og í stein í
heilabúinu, í bland við hatur og mannfyrirlitningu í
taumlausri sjálfsupphafningu handhafa réttlætisins.
Þar birtast hinir einörðu skemmdarverkamenn heil-
brigðrar umræðu. Fyrirlitlegur rógur og eitrun and-
rúmslofts verðskulda ekki heitið „falskar fréttir“ svo
lágkúrulegar sem þær eru þó.
Einhvern tíma verður sjálfsagt fundin aðferð til þess
að draga verstu tröllin til ábyrgðar eða úthýsa þeim.
En það gæti verið langt í það. En svo þörf sem slík
arfaskafa yrði þá er mikilvægt að fara ekki offari í upp-
rætingu illgresisins.
Langbest væri ef almenn fyrirlitning á tröllslegri
hegðun í netheimum myndi sjálfkrafa og ósýnilega bola
óþurftaröflunum burt. Stórhreingernig myndi bæta
allan brag þar eins og annars staðar.
Tröll til án nets
En viðurkenna verður að tröll voru til fyrir daga nets-
ins. Rúm 40 ár eru frá því að Geirfinns- og Guðmund-
armál hófust. Mörg okkar minnast umræðunnar sem
var í kringum þau mál og í aðdraganda þeirra og þann
þrýsting sem lögregluyfirvöld voru undir. Allálitlegur
hópur fór mikinn og lét eins og hann væri með ótal
leynda þræði til opinberra rannsakenda og kannski
voru sumir þeirra fyrir hendi. Þar fóru í bland pólitískir
lukkuriddarar, frjóir og fullyrðingasamir í meira lagi,
pólitískir einfarar sem löguðu óteljandi kjaftasögur í
hendi sér, eins og væru þær burðugar sannanir um
glæpsamlega hegðun og það jafnvel þeirra sem síst
skyldi. Og þeim fylgdu áhangendur í fjölmiðlastétt sem
dönsuðu ákafir með og litu á sig sem fyrstu sprota
rannsóknarblaðamennsku á Íslandi.
Hlutur þessara manna við að hita undir og hræra í al-
menningsálitinu var drjúgur og ekki síður við að sá
fræjum tortryggni og ala á ótta og gera mönnum póli-
tískar skráveifur í leiðinni með söguburði um þá. Þessi
þáttur hefur ekki verið skoðaður.
Má ekki gleymast
Nú þegar Hæstiréttur landsins hefur gert hreint fyrir
sínum dyrum væri æskilegt að þáttur annarra aðalleik-
enda í þessari atburðarás yrði einnig skoðaður. Það
hefur ekkert upp á sig að nálgast þátt umræðustjóra og
samsæriskenningasmiða eða lögregluyfirvalda og
ákærenda með því hugarfari að hægt sé að ná fram
refsingum eða öðru áfelli gagnvart einstaklingum. Allt
er það löngu fyrnt og upp úr því myndi ekkert hafast.
En það gæti verið gagnlegt að draga upp mynd af því
sem fór úrskeiðis og hvers vegna svo stjórnlausar
hræringar urðu í umræðunni og ýttu undir ákvarðanir
sem loksins nú eru fordæmdar af öllum.
Ekkert sambærilegt
En hafa verður í huga að mjög margt hefur breyst frá
þessum tíma. Aðstaða fámennrar sveitar löggæslu-
manna með sáralitla reynslu af að fást við stórmál eins
og þau sem þarna virtust vera á ferðinni. Þar er allt
gjörbreytt. Þótt Ísland sé ekki útbíað af eftirlitsmynda-
vélum eins og til að mynda Bretland þá eru þær til þess
fallnar að auðvelda eftirgrennslan og að finna hver var
hvar á tilteknum tíma.
Rannsóknir gjörbreyttust brotamönnum í óhag þeg-
ar fingrafaratæknin kom til og alllöngu síðar urðu
kaflaskil í rannsóknargetu þegar DNA-fræðin opnuðu
nýjan heim sönnunarfærslu.
Farsímarnir eru um sumt eins og fingraför nútímans.
Brottnám og síðar morð á ungri stúlku fyrir fáum árum
hefði varla verið upplýst ef aðeins búnaður frá árinu
1975 hefði verið til staðar. Án eftirlitsmyndavéla við
Laugaveg og Hafnarfjarðarhöfn og mastra sem stað-
festu hvar farið hefði verið um með tiltekna farsíma
hefði sá hryllilegi glæpur enn verið sveipaður móðu
sem aldrei hyrfi.
Þegar lögreglulið þess tíma, sem aldrei hafði fengist
við annað eins mál, er sakað um getuleysi við að upp-
lýsa hvarf Geirfinns Einarssonar og Guðmundar (sem
var blandað saman af óupplýstum ástæðum) má horfa
til Svíþjóðar. Laust fyrir miðnætti föstudagsins 28.
febrúar 1986 var Olof Palme forsætisráðherra myrtur
þar sem hann var, ásamt konu sinni Lisbet, á leið frá
kvikmyndahúsi í miðborg Stokkhólms. Fjöldi fólks var
þar á ferð. Aldrei hefur öðrum eins fjármunum,
mannafla og tækni verið varið jafn lengi til rannsóknar
nokkurs morðmáls eins og þessa, sem er ekki að undra.
Nú 32 árum síðar eru menn þó engu nær.
Betra að vita
Það væri engu að síður fróðlegt að reyna að fá upplýst
hvers vegna rannsakendur hér og ákæruvald lentu á
svo vafasömum og óheillavænlegum brautum, sem
leiddu loks til þess að mestu morðrannsókn Íslandssög-
unnar hefur nú verið sópað út af borðinu.
Og það er annað sem einnig er mikið umhugsunar-
efni. Það virðist augljóst að stórámælisverð framganga
Það mikilvægasta
er gert en of margt
er enn óupplýst
Reykjavíkurbréf28.09.18