Náttúrufræðingurinn - 2018, Blaðsíða 35

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
35
ingarnar upp í fjöru, flytjandi gríðarlegt
magn af skeljasandi í fjöruna. Fjall-
háir brimhnútar urðu til við ströndina,
æddu upp á land, rifu niður sjávarbakka
ofan hæstu flæðarmarka, geystust uppá
bakkana sunnar og brutu niður mann-
virki sem hingað til höfðu notið verndar
þaraskógarins frammi á víkinni.
ÁHRIF ÞARASKÓGA Á
AFL GRUNNBROTA
Sú ályktun mín að þaraskógurinn
í Kollsvík, sem og annars staðar við
svipaðar aðstæður, dragi mjög úr orku
brimöldu var í upphafi einungis hugboð
byggt á skynsamlegri rökleiðslu. Eftir að
hafa spurt hinn fjölfróða „Google“ um
málið komst ég að því að eitthvað hafa
fræðimenn rannsakað þetta.
Árið 1996 birti norski haffræðingur-
inn Martin Mork ritgerðina „The effect
of kelp in wave damping“ (Áhrif þara á
öldur), þar sem hann fjallar um þetta
viðfangsefni. Eftirfarandi er brot úr
heildarniðurstöðum ritgerðarinnar í
lauslegri þýðingu:
Minnkun öldu af völdum þaraskóga
hefur verið staðfest með mælingum
við Hustadvika [á Raumsdalsströnd í
Noregi] á stað sem er mjög opinn fyrir
öldu frá opnu hafi. Við það að ferð-
ast 258 metra leið frá ytri til innri hluta
þarabeltis minnkar orka öldunnar um
70–80% þegar lágsjávað er. Mælingar
á straumhraða við efri og neðri mörk
þarabeltisins skiluðu hliðstæðum
niðurstöðum.
Einnig má benda á niðurstöður
forvitnilegrar rannsóknar Kevins Brad-
leys og Chris Housers sem birtar voru
2009.
Mér sýnist að rannsóknir og niður-
stöður þessara fræðimanna staðfesti í
raun það sem ég hef haldið fram hér að
framan, að þaraskógur dragi verulega
úr afli grunnbrota sem ná niður í hann
að ráði. Bein ályktun í framhaldi af því
er að aukinn kraftur grunnbrota valdi
þeim breytingum á landi sem nefndar
hafa verið: A) Hann róti upp og færi
til sand sem annars liggur í lænum og
í þaraskóginum og skoli honum upp
á fjörur í meira mæli en áður gerðist.
B) Hann valdi því að grunnbrot flana
langtum hærra uppfyrir stórstraums-
fjöruborð en áður gerðist og naga
undan sjávarbökkum, sem síðan hrynja.
C) Hann valdi báruhnútum sem hlaupa
hátt á land upp og ryðja þá úr vegi
mannvirkjum sem áður stóðu óhreyfð
um aldaraðir. Afleiðing af eyðingu
þaraskóganna er svo sú sem lýsa má í
atriði D), að þarabunkar á fjörum eru
nær hættir að sjást, en voru áður mjög
algengir.
ÞÖRF ER Á FREKARI
RANNSÓKNUM
Ég legg til að komið verði á fót rann-
sóknarverkefni sem hafi það að mark-
miði að skoða þau vensl sem hér hafa
verið rakin; á milli ofbeitar þaraskóga
af völdum skollakopps og breytinga í
landi, rofs sjávarbakka með eyðingu
menningarminja og aukins sandburðar
á fjörur með þeirri landeyðingu sem
honum fylgir.
Hér hef ég sett á blað í stórum
dráttum sitthvað um þær breytingar
sem greinilega hafa orðið í náttúrufari
í Kollsvík og nágrenni á síðustu ára-
tugum, hugleiðingar mínar um orsaka-
samhengi milli þeirra og eyðingar þara-
skóga á grunnsævi víkurinnar af völdum
skollakopps, og hrafl af tilvitnunum í
fræðimenn sem mér finnst staðfesta
mínar hugmyndir.
Eflaust er hér um flóknara ferli að
ræða en svo að þessi einfalda kenning
skýri þetta til hlítar. Hér er til dæmis
ekki gerð grein fyrir hringrás sands sem
ég tel augljóst að viðgangist á svæðinu.
Á öðrum stað hef ég lýst því samhengi
sem ég tel vera á milli sterkra strauma í
Látraröst, iðustrauma upp á Útvíkur og
sandmagns á grunnsævi, hver séu tengsl
vinds, grunnvatnsstöðu, upphleðslu og
framburðar sands, og hver sé skýringin á
Sandahlíðinni í Kollsvíkurnúpnum. Þau
ferli kunna að tengjast framansögðu en
hafa líklega ekki afgerandi áhrif, og því
læt ég þau liggja hér á milli hluta.
Þótt hér hafi aðeins verið lýst ferlinu
í Kollsvík – einfaldlega af þeirri ástæðu
að þar þekki ég best til á sjó og á landi
má leiða að því líkur að sama ferli eigi
sér stað allvíða við strendur landsins.
Vitað er að skollakoppi fjölgaði mjög
mikið víða við land undir lok síðustu
aldar. Um og eftir aldamótin fóru menn
að taka eftir stórfelldri eyðingu sjávar-
bakka á öllu Vesturlandi, Vestfjörðum
og Norðurlandi vestanverðu. Nánast
alls staðar á þessum landshelmingi voru
minjar um hinar fornu verstöðvar að
hverfa í hafið. Stórfelldur skaði á menn-
ingarminjum blasir við, í vissum skiln-
ingi ekki minni en bruninn forðum í
handritasafni Árna Magnússonar.
Minjastofnun brást við með því að
ráða starfsmann til að gera úttekt á
þessum stöðum og gera tillögur um að-
gerðir. Augljóslega þarf víða að leggja
í kostnaðarsamar aðgerðir til að verja
minjar fyrir frekari skaða. Vegagerðin
hyggst nú gera fyrirhleðslur neðan
Grundabakka til varnar frekara rofi. Þá
hafa heimamenn í Kollsvík ráðist í viða-
mikið landgræðsluverkefni í samstarfi
við Landgræðsluna. Það verkefni mun
einnig verða kostnaðarsamt ef árangur á
að nást. Til viðbótar kemur ýmis kostn-
aður og óþægindi vegna sandburðar upp
á tún og mannvirki. Og þetta er einungis
viðkomandi Kollsvík. Kostnaður og
spjöll á landinu öllu eru auðvitað marg-
falt meiri.
Er þá ekki ástæða til að skoða vand-
lega þær orsakir sem líklegar eru fyrir
þessum vandamálum ? Að verja þannig
hluta þess fjár sem fyrirsjáanlega fer í
að takast á við afleiðingarnar? Í mínum
huga er það engin spurning. Margt
óþarfara hefur verið gert í rannsóknum.
Ég er tilbúinn að koma að þessu með
hverjum þeim hætti sem þurfa þykir,
enda fellur margt í þessum rannsóknum
að því sem mitt fyrirtæki, Valorka, fæst
við.
EFTIRMÁLI
Framangreindar hugleiðingar voru
festar á blað í árslok 2016. Síðar þann
vetur gerðist atvik sem rétt er að greina
frá í þessu samhengi og kann að tengj-
ast því sem hér hefur verið lýst. Þá
tók að reka á fjörur í Kollsvík gríðar-
legt magn þess sem heimamenn töldu
í fyrstu vera smágerða svamptegund.
Sérfræðingar Hafrannsóknastofnunar
greindu sýni, og reyndist hér vera á
ferð mosategundin Flustra foliacea.
Hún mun vera nokkuð algeng hér við
land á grunnsævi, en sérfræðingarnir
vissu ekki til að hana hefði áður rekið á
land í viðlíka magni. Heimamenn rekur
heldur ekki minni til að slíkt sé algengt,
en þó gerðist það einu sinni áður á því
tímabili sem hér um ræðir, líklega síð-
vetrar kringum 2010. Mosinn var í
miklu magni á fjörum, þvældur inn-
anum rekþara sem þá var byrjaður að