Náttúrufræðingurinn - 2018, Qupperneq 75

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
75
var að byggja upp á sjöunda og áttunda áratugunum hér á
landi, einkum á Raunvísindastofnun og í Norrænu eldfjalla-
stöðinni. Þótt Sveinn væri lengi framan af einyrki á þessum
sviðum á stofnun sinni, og bergfræðismásjá eina rannsókna-
tæki hans, skilaði hann miklu ævistarfi, bæði sem safnamaður
og í rannsóknum. Hann jók bergsýna- og steindasafn stofn-
unarinnar af mikilli elju með innlendum og erlendum sýnum,
rauk til þegar fréttist af vænlegum fundarstöðum sem opn-
uðust, t.d. við framkvæmdir, og skiptist á steinum við erlend
söfn. Og til efnagreiningar, röntgenmælinga og aldursmæl-
inga leitaði hann samstarfs við vísindamenn erlendis.
Surtseyjargosinu lauk 1967 og eftir það varð Sveinn kjöl-
festan við jarðfræðilegar framhaldsrannsóknir í eynni. Fyrsta
greina hans af mörgum um myndun móbergs í Surtsey birtist í
Náttúrufræðingnum 1972.10 Gosið á Heimaey 1973 bætti nýjum
þætti (og nýrri bergtegund) við jarðsögu Vestmannaeyja og
Sveinn nýtti sér samvinnu við kunnáttusama útlendinga til að
rannsaka bergið í þaula.11–13
Meðan þessu fór fram hafði Sveinn verið að hugsa stórar
hugsanir, því 1972 birtist í tímaritinu Lithos fyrsta „lykilgrein“
hans (ef svo má segja), um vensl samsetningar basalthrauna
landsins við flekakerfi Norður-Atlantshafs.14 Þar skilgreinir
hann þrjár bergraðir, lág-alkalíska á rekbeltum landsins,
alkalíska á hliðarbeltum (Snæfellsnesi og Vestmannaeyjum)
og hálf-alkalíska (milliröð, „transitional“) á Suðurlandi, milli
Vestmannaeyja og Lakagíga. Þessi ritgerð varð ein þriggja
sem hann lagði fram til doktorsprófs í Kaupmannahöfn 1980.
Hinar tvær voru um bergfræði hrauna á Reykjanesskaga
í Journal of Petrology15 og á Suðurlands-gosbeltinu í Acta
Naturalia Islandica.16
Fyrstu sýni sem krökuð voru upp af bergi djúphafshryggja
snemma á sjöunda áratugnum sýndu óvænt að hafsbotninn
er í aðalatriðum lág-alkalískt basalt, nefnt hryggja-basalt
(MORB).17,18 Í framhaldinu fóru ýmsir rannsóknarhópar að
kraka upp eða taka borkjarna úr bergi á hafsbotni til grein-
ingar, og þegar kenningin um heita reiti og möttulstróka
kom fram 197119 jókst mjög áhugi á „heita reitnum“ undir Ís-
landi og aðliggjandi rekhryggjum. Sá sem harðast gekk fram
á norðurhluta Mið-Atlantshafshryggjarins var Jean-Guy
Schilling frá Rhode Island sem sýndi árið 1973 að styrkur ým-
issa svonefndra utangarðsefna í basaltinu vex kerfisbundið
eftir hryggnum í átt til Íslands.20 Þetta túlkaði Schilling
þannig að basaltbráð úr möttulstrók undir Íslandi sé auðug í
þessum efnum en bráð frá möttli utan möttulstróksins snauð,
og að hinn kerfisbundni breytileiki stafi af blöndun bráðanna
tveggja. Við blasti að fylgja rannsókn Schillings áfram þvert
yfir Ísland og urðu tveir hópar til þess, annar undir forystu
Sveins og Kents Brooks,21,22 hinn undir forystu Guðmundar E.
Sigvaldasonar.23,24 Í ljós kom að hæsti styrkur utangarðsefna
í hraunum jókst eftir rekbeltunum inn til landsins að sunnan
og norðan og var mestur við Kverkfjöll og Bárðarbungu. Jafn-
framt fundust hvarvetna sýni snauð að utangarðsefnum, sem
og öll millistig. Þetta þótti stangast á við hugmyndina um
tvenns konar bráð.
Árið 1978 hófst nýtt stórverkefni Sveins, sem kalla mætti
svæðabergfræði Suður- og Suðvesturlands, með grein um
bergfræði Reykjanesskaga,15 sem byggðist á sýnum úr hinum
ýmsu hraunum sem Jón Jónsson hafði kortlagt.25 Þar er meðal
annars lýst fjórum sprungusveimum (eldstöðvakerfum) og
eldvirkninni skipt í þrjár lotur, smáar pikrít-dyngjur, stórar
ólivín-þóleiít-dyngjur, og sprungugos. Árið eftir birtist svo
yfir 100 síðna ritgerð Sveins um bergfræði hrauna á Suður-
landsgosbeltinu16 sem Sveinn hafði sjálfur kortlagt.26 Báðar
mynda þessar ritgerðir grundvöll undir frekari rannsóknir
á efna- og bergfræði hrauna á Suðvesturlandi, enda urðu
margir til að falast eftir bergsýnum og samvinnu við Svein.27,28
Sumarið 1979 stóðu þeir Sveinn og James G. Moore fyrir
borun í gegnum hinn tíu ára gamla gjóskuhaug Surtseyjar.
Borkjarninn leiddi meðal annars í ljós að myndun móbergs úr
basaltgleri er ferli sem er nánast lokahnykkur í gosinu sjálfu
en ekki langtímaferli eins og áður var almennt talið.29 Í ljósi
„stapakenningarinnar“ vakti athygli að ekkert bólstraberg
fannst í kjarnanum, sem sumir kenndu staðsetningu holunnar
í elsta gíg eyjarinnar. Borunin skilaði ríkulegum árangri, varp-
aði nýju ljósi á hitaháða efna- og steindafræðilega ummyndun
basaltglers í móberg30 og vísaði veginn til frekari rannsókna
á móbergi almennt. Frá 1982 til 2013 birtust um Surtsey eftir
Svein, einan eða með öðrum, 22 greinar og 14 ráðstefnu-ágrip
auk þriggja korta af Surtsey (1994, 2000 og 2007). Þarna er
fjallað um landmótun, landsig, útfellingar í hrauni, myndun
móbergs, farandsteina í gjóskunni, geislavirkar og stöðugar
samsætur, gerla í móberginu o.fl.
Surtsey var tekin á heimsminjaskrá Sameinuðu þjóðanna
árið 2008 eftir mikla undirbúningsvinnu vinnuhóps sem
Sveinn var virkur þáttakandi í. Loks var í tilefni 50 ára „af-
Sveinn við vinnu í steinasafni Náttúrufræðistofnunar
Íslands 1989. Ljósm. Skúli Þ. Magnússon.