Morgunblaðið - 19.01.2019, Blaðsíða 14

VIÐTAL
Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
Stefán Ólafsson, prófessor í félags-
fræði við Háskóla Íslands og starfs-
maður Eflingar, segir almennt litið
svo á að með batnandi afkomu
styttist vinnutími launafólks.
Tilefnið er umfjöllun Morgun-
blaðsins á þriðjudaginn var um
meðalvinnutíma á Íslandi, í ESB og
á öðrum Norðurlöndum. Umfjöllun-
in byggðist á tölum Eurostat, hag-
stofu ESB, og benti til að vinnuvikan
á Íslandi hefði verið að styttast. Þær
tölur eru endurbirtar í grafi hér fyr-
ir ofan. Grafið hefur verið leiðrétt en
tölur um vinnutíma í ESB árið 2017
voru rangar í fyrri útgáfu. Þá víxluð-
ust tölur um samdrátt á tímabilinu.
Færri muni vilja yfirvinnu
„Almennt má ætla að með batn-
andi afkomu styttist vinnutíminn,
a.m.k. hjá þeim hópum sem eru að
sækja í yfirvinnu til þess að bæta af-
komuna fyrir venjulega neyslu og
fjölskyldurekstur. Það má ætla að
öðru óbreyttu og ef við höldum
þokkalegum hagvexti á næstu árum,
og erum ekki að fara í nein stór áföll,
að batnandi afkoma heimila muni
skila sér í styttri vinnuviku og eins
ef markmið kjarasamninga sem
fyrir liggja nást að einhverju leyti.
Þá myndi ég telja nokkuð ljóst að
vinnuvikan myndi styttast að jafnaði
í kjölfarið,“ segir hann. Má geta þess
að Efling hefur
hafnað tillögum
Samtaka atvinnu-
lífsins um breyt-
ingar á vinnutíma
og útreikningi
launa. Þær hafi
gengið út á að
víkka ramma
dagvinnutímans
úr 10 klst. í 13, að
taka kaffitíma út
úr launuðum vinnutíma og að lengja
uppgjörstímabil yfirvinnu.
Gæti átt við yngra fólkið
Spurður hvort ekki megi ætla að
fólk nýti tækifærið og vinni meira
þegar framboð af störfum er gott og
launin há segir Stefán þá ályktun
ganga gegn algengustu kenningum í
þessu efni. Þó megi heimfæra þetta
upp á ungt fólk og innflytjendur sem
eru að koma undir sig fótunum.
Hann rifjar upp að skattfrjálsa
árið 1987, sem svo var kallað, hafi
yngra fólk nýtt sér umframeftir-
spurn eftir vinnuafli. „Skattfrjálsa
árið fólst í því að árið 1988 var tekin
upp staðgreiðsla skatta, sem þýddi
að árið 1988 voru greiddir skattar af
tekjum þess árs. Árið á undan, 1987,
voru hins vegar greiddir skattar af
tekjum ársins 1986, sem þýddi að í
reynd var aldrei greiddur skattur af
tekjum ársins 1987. Sumir hættu í
skóla og nýttu sér að árið 1987 kom
vel út skattalega séð gagnvart auka-
tekjum umfram tekjur ársins 1986.
Það þýddi hins vegar náttúrulega
ekki að árið væri skattlaust.“
Stefán telur aðspurður að Ísland
sé að færast frá þeirri yfirvinnu-
menningu sem hafi tíðkast hér.
„Já, ég held að viðhorfin séu að
breytast í þá áttina að ef fólki er gert
það kleift kjaralega, með viðunandi
dagvinnulaunum, vilji það vinna
minni yfirvinnu. Það á sérstaklega
við um yngri kynslóðina sem er
komin út á vinnumarkaðinn. Ef fólki
verður gert þetta auðveldara mun-
um við sjá markverða styttingu
vinnutíma í framhaldinu. Þetta er
hluti af þeirri hugsun sem er á bak
við kröfur í núverandi kjarasamn-
ingum. Sem er að gera þetta kleift
með því að bæta sérstaklega hag
fólks sem er á lægri tekjum og hag
unga fólksins sem er að byrja á
vinnumarkaði og er á lægri tekjum
en þeir eldri,“ segir Stefán og bendir
á að kröfur um skattalækkanir á
lægri tekjur og millitekjur hjálpi
einnig til í þessu efni.
Í fleiri en einu starfi
„Til dæmis má nefna Eflingar-
fólkið, verkafólk á höfuðborgar-
svæðinu, en þar eru menn að bæta
við sig á annað hundrað þúsund
krónum í mánaðarlaun með yfir-
vinnu og starfi númer 2 og 3 ef svo
ber undir. Það er reyndar kannski
ekki svo algengt að menn séu í
þremur störfum. Hlutfallslega
margir í þessum hópum hafa þó
tekjur úr tveimur störfum.“
Spurður um ástæður langs vinnu-
tíma á Íslandi rifjar Stefán upp að á
fyrri áratugum hafi kaup á Íslandi
fyrir dagvinnu verið óvenjulágt mið-
að við hagsæld og nágrannalöndin.
„Íslendingar bættu sér það upp
með mikilli vinnu … Rótin að þessu
öllu var metnaður Íslendinga í lífs-
gæðakapphlaupinu. Við höfum verið
heldur mikið efnishyggjufólk og með
djarfa neyslu á köflum og helsta leið-
in til þess að fullnægja því hefur í
gegnum tíðina verið að vinna hrika-
lega mikið, leggja hart að sér.“
Spurður hvort ein skýringin á
lengri vinnuviku sé að Ísland hafi
verið komið skemmra á þróunar-
brautinni en hin Norðurlöndin segir
Stefán að um 1970 hafi þjóðar-
framleiðslan á mann verið komin á
svipað ról og í þessum löndum. Hann
hafi í bókinni Lífskjör og lífshættir á
Norðurlöndum (1990) borið saman
lífskjörin á Norðurlöndunum.
„Þá vorum við klárlega komin upp
á sama hagsældarstig. Við vorum
með svipaða þjóðarframleiðslu á
mann og einkaneyslu og frændþjóð-
irnar á hinum Norðurlöndunum en
með lægra grunnkaup, lengri vinnu-
tíma og lægri skatta. Samhliða
vorum við hins vegar með minni
stuðning frá velferðarkerfinu en hin-
ar Norðurlandaþjóðirnar, en með
þessu aukna vinnuálagi náðum við
að trekkja einkaneyslu upp á svipað
stig og á hinum Norðurlöndum.“
Fylgifiskur hnattvæðingar
Spurður um það fyrirkomulag
sem er til dæmis í Noregi að borga
út yfirvinnu með frítökurétti, í stað
hærri launa, segir Stefán slíkt fyrir-
komulag hafa orðið algengara á
Vesturlöndum á síðustu tveimur
áratugum, eftir því sem verkalýðs-
hreyfingin hafi veikst og hnattvæð-
ing markaðshátta aukist. Þetta sé
oft í raun rýrnun starfskjara. Á Ís-
landi hafi yfirvinnutíminn til dæmis
verið um 80% dýrari en dagvinnu-
tíminn. Yfirvinnutekjur hafi gegnt
stóru hlutverki í að gera láglauna-
fólki kleift að láta enda ná saman.
Getur grafið undan réttindum
„Ef þessi svokallaði sveigjanleiki
gengur mjög langt getur hann gefið
atvinnurekendum aukið svigrúm til
þess að vera með fólk í vinnu langt
fram á kvöld og um helgar en alltaf á
dagvinnukaupi einu, sem taki það
svo út í dagvinnufríi einhvern tím-
ann miklu síðar. Þá er í raun verið að
misnota starfsfólkið og rýra kjörin.
Vinnuveitandinn er með slíku að
fá aukið svigrúm til að vera með fólk
í vinnu á ókristilegum tíma og jafn-
vel undir miklu álagi, sem kemur
niður á fjölskyldulífi, en alltaf aðeins
á dagvinnukaupi.
Þótt ég telji að skoða megi ein-
hverjar útfærslur á sveigjanleika
verða að vera mjög afgerandi og stíf
mörk gagnvart því að ekki sé verið
að auka álag og kröfur og rýra um
leið kjör fyrir hverja vinnustund hjá
vinnandi fólki með svona leiðum …
Þetta er vandmeðfarið og margt að
varast.
Að auki mætti alls ekki færa at-
vinnurekendum sjálfdæmi í slíku.
Við þurfum að vernda það sem áunn-
ist hefur í verkalýðsbaráttu síðustu
aldar og byggja ofaná það, en ekki
gefa réttindi og starfskjör frá okkur.
Annars verðum við komin niður á
kjarastig þróunarlandanna fyrr en
síðar. Slíka stefnu geta menn séð í
framkvæmd víða í Bandaríkjunum,
svo dæmi sé tekið,“ segir Stefán.
Minni yfirvinna með betri afkomu
 Stefán Ólafsson, prófessor í félagsfræði, telur útlit fyrir enn meiri styttingu vinnuvikunnar
14 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. JANÚAR 2019
Seljavegur 2 | Sími: 511-3340 | Fax: 511-3341 | www.reyap.is | reyap@reyap.is
Apótekið þitt
í gamla Héðinshúsinu við Seljaveg 2
Afgreiðslutími:
9-18:30 virka daga
10-16:00 laugardaga
Reykjavíkur Apótek býður upp á allar tegundir lyfja. Mikið og fjölbreytt úrval af
heilsuvörum, bað- og ilmvörum, gjafavörum auk ýmissa annarra góðra kosta.
Reykjavíkur Apótek er sjálfstætt starfandi apótek sem leggur áherslu á
persónulega þjónustu og hagstætt verð.
• Öryrkjar og eldri borgarar njóta sérkjara hjá okkur
• Frí heimsendingarþjónusta
Stefán segir ýmsar skýr-
ingar á því að starfsævin
sé töluvert lengri á Ís-
landi en á hinum Norður-
löndunum.
Þótt Íslendingar lifi
lengur en flestar vest-
rænar þjóðir að meðal-
tali þá verji þeir færri ár-
um á ellilífeyri en allar
hagsælu vestrænu þjóð-
irnar. Fari seinna á lífeyri.
„Lengi var lífeyrir lágur og raun-
ar ófullnægjandi fyrir marga, eink-
um þá sem unnu í einkageira at-
vinnulífsins á lægri launum eða
millilaunum. Þetta skapaði hvata til
að vinna lengur til að bæta neyslu-
kjörin, hvata sem var sterkur í sam-
félagsumhverfi mikillar efnishyggju
eða neysluhyggju, sem hér hefur
ríkt og gerir enn.
Þótt lífeyrir hafi batnað á síðustu
áratugum hefur skattlagning
lífeyristekna á hinn bóginn aukist.
Það á þátt í að viðhalda hvata til að
vinna lengur og jafnvel lengur en
fólk helst vildi, miðað við það sem
fram hefur komið í könnunum með-
al eldri borgara. Seink-
un lífeyristöku hefur að
auki verið leið til að
auka lífeyrisréttindin
hjá almannatryggingum
og einnig hækkað mán-
aðarlegar greiðslur úr
lífeyrissjóðum,“ segir
Stefán og bendir á að
Ísland hafi ekki haft
sérstakan „snemm-
tökulífeyri“ [e. early retirement
pension]. Það hafi einnig þýtt að
eina leiðin til að fara á ellilífeyri fyrr
en við 67 ára aldur hafi verið í gegn-
um örorkulífeyriskerfið, sem skapi
hærri þröskuld gegn slíkri notkun
lífeyriskerfisins en almennt hafi
tíðkast á Vesturlöndum. Þetta hafi
sparað mikil útgjöld til lífeyrismála
hér á landi.
„Þessu til viðbótar hafa Íslend-
ingar lengi haft mjög jákvætt við-
horf til vinnu og gott atvinnuástand
til lengri tíma hefur gert þeim sem
vilja kleift að vinna lengur en í flest-
um öðrum vestrænum hagsældar-
ríkjum, þar sem eftirspurn eftir
vinnuafli hefur verið takmarkaðri.“
Margt skýrir lengri starfsævi
ÍSLENDINGAR VINNA LENGST NORÐURLANDABÚA
Seinkun lífeyrisaldurs
hefur hækkað lífeyri.
Stefán
Ólafsson
43
42
41
40
39
38
37
36
35
34
33
32
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Klukkustundir á viku
41,0
39,1
37,1
36,3
36,4
33,9
33,2
38,4
38,1
36,2
35,8
34,0
*Ríkjum ESB fjölgaði á tímabilinu. Heimild: Eurostat.
Samanburður á vinnutíma á Norðurlöndunum og í ESB 1995-2017
Breyting 1995-2017
Ísland -4,6% ESB lönd -5,5%
Finnland -3,7% Noregur -0,3%
Svíþjóð +0,6% Danmörk -7,3%
Ísland
Evrópusambandslönd*
Finnland
Svíþjóð Danmörk
Noregur