Morgunblaðið - 14.02.2019, Qupperneq 43

43
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. FEBRÚAR 2019
Sá sem þetta ritar
hefur í nokkrum grein-
um gert að umræðu-
efni hvernig regluverk
Evrópusambandsins
hefur spunnið þéttan
vef um aðildarríki þess.
Nú er svo komið að
jafnvel kröftugustu
lýðræðisríki Evrópu –
svo og Evrópusam-
bandið sjálft – virðast
standa ráðþrota gagnvart því verk-
efni að finna ásættanlega lausn á
þeirri lýðræðislegu ákvörðun að
ganga úr sambandinu.
Þessi sorglega staðreynd varðar
okkur Íslendinga. Með aðild okkar
að Evrópska efnahagssvæðinu er
tekið við tilskipunum ESB um mál-
efni, sem varða æ fleiri stjórn-
málaleg viðfangsefni og tengjast æ
minna hinum upphaflega samningi
um aðild okkar að fjórfrelsinu.
Gangverkið í þessari aðlögun er að
mínu mati orðið svo vélrænt að það
vekur spurningar um fullveldi okk-
ar.
Gangverk klukkunnar
Það vekur því óneitanlega athygli
mína þegar Björn Bjarnason, fyrr-
verandi ráðherra, kýs einmitt klukk-
una til að lýsa ferlinu, sem við hófum
með aðild að EES. „Klukkan verður
ekki færð aftur fyrir 2003 í orku-
málum“ segir Björn í bloggi sínu
þann 29. janúar, og tekur fram að í
orkumálum hafi verið teknar stefnu-
mótandi ákvarðanir til framtíðar ár-
ið 2003. Þegar við gerðumst aðilar að
Evrópska efnahagssvæðinu fór sem
sagt klukkan að tifa. Enginn stöðvar
tímans þunga nið, eins og Davíð orti.
Tíminn markar okkur örlög. Hann
mælist best með hárnákvæmum, vél-
rænum hætti.
Ekki hefur Michel Barnier, aðal-
samningamanni ESB í Brexit-
þvarginu, hugkvæmst að benda
Theresu May á að „klukkan verði
ekki færð aftur fyrir 1973“ þegar
staðfestar voru stefnumótandi
ákvarðanir um aðild Breta að ESB.
Sennilega er það vegna þess að Bar-
nier áttar sig á því að regluverk
stjórnmála er annað en klukkunnar.
Þess utan hefur talsvert vatn runnið
til sjávar frá því merka ári.
Sá Björn Bjarnason, sem ég
þekkti sem vopnabróður minn í
stjórnmálum og met
mikils, aðhyllist ekki –
mér vitanlega – vél-
ræna örlagahyggju í
líkingu við tímans rás.
Stjórnmál eru hvorki
vélræn né verður þeim
líkt við gangverk
klukkunnar, þótt emb-
ættismönnum þætti
það eflaust auðveldara
viðfangs en skrykkj-
óttur vettvangur lýð-
ræðisins. Margt sem
gerjast í stjórnmálum
minnir meira á straumfræði vatnsins
en gangverk klukkunnar.
Upphaf tímatalsins?
Árið 2003 var eflaust merkilegt ár.
En það var ekki upphaf tímatals í
orkumálum Íslendinga. Það ár var
samþykkt tilskipun 2003/54/EB um
sameiginlegar reglur um innri mark-
að fyrir raforku (oftast kölluð önnur
raforkutilskipun ESB). Sú tók við af
fyrsta orkupakkanum frá árinu
1996. Í aðdraganda þess að annar
orkupakkinn var samþykktur, urðu
umræður á Alþingi um þá stefnu
ESB að stuðla að því að innan sam-
bandsins kæmist á virkur markaður
fyrir raforku. Björn vitnar til ræðu,
sem ég flutti árið 2000 af þessu til-
efni sem framsögumaður utanríkis-
málanefndar Alþingis. Telur hann að
ég hafi borið lof á það frelsi orku-
viðskipta, sem þar var til umræðu.
Það er rétt hjá honum.
Langtímastefna í orkumálum
Það er einnig rétt að minnast þess
að á þessu sama ári lauk ég við
skýrslu Þingmannasamtaka Evr-
ópuráðsins um langtímastefnu ríkja
ráðsins í orkumálum. Sú skýrsla var
unnin í þeim tilgangi að freista þess
að samræma áherslur aðildarríkj-
anna í orkumálum, ef þess væri
nokkur kostur. Ljóst var að meðferð
fjölmargra ríkja Evrópu á geisla-
virkum úrgangi var með öllu óvið-
unandi. Hugmyndir um að koma upp
söfnunarstöðum fyrir slíkan úrgang,
sem þá höfðu komið fram, voru í
meira lagi vafasamar. Þar á móti
kom að kjarnorka var mikilvæg
orkulind fyrir margar Evrópuþjóðir.
Gilti það einkum um Frakka, en
einnig um Þjóðverja og Breta.
Á þessum árum voru átta þjóðir að
leita eftir aðild að Evrópusamband-
inu og hlutu þær aðild árið 2004.
Kjarnorka var í nokkrum þessara
landa mikilvægur þáttur orkuöfl-
unar, en tæknilegir vankantar voru á
framleiðslunni fyrir utan geislavirka
úrganginn. Eftir Chernobyl-slysið
varð mjög erfitt að útvega fé til að
vinna að tækninýjungum í kjarn-
orkuvinnslu, sem þó voru taldar
mögulegar.
Niðurstaðan í þessu starfi að lang-
tímastefnu ríkja Evrópuráðsins varð
sú að um skýrsluna náðist samstaða
allra fulltrúa aðildarríkja Evrópu-
ráðsins innan Vísinda- og tækni-
nefndar Evrópuráðsþingsins (sjá
Committee on Science and Techno-
logy, Council of Europe, Parliament-
ary Assembly, Doc. 8653, 21. febrúar
2000: Basis of an Energy Strategy
for Europe). Stjórn þings Evrópu-
ráðsins ákvað hins vegar að sam-
þykkja skýrsluna, en ræða hana ekki
í þinginu. Það þýddi að skýrslunni
var stungið undir stól og hafði hún
sem slík engin áhrif á orkumál aðild-
arríkja Evrópuráðsins.
Orkumál Evrópu eftir
hrun Sovétríkjanna
Þótt þessi málsmeðferð væri mér
persónulega mikil vonbrigði, kom
það ekki í veg fyrir að ég fékk tals-
verða innsýn í orkumál Evrópu.
Varðaði það ekki síst nýfrjálsu ríkin,
sem sóttust eftir aðild að Evrópu-
sambandinu. Þegar umræðan fór
fram á Alþingi, var mér ofarlega í
huga mikilvægi þess að þessi ríki
fengju aðgang að orkumarkaði og
orkuflutningakerfi ESB, sem verið
var að leggja grunn að á þessum ár-
um. Vék ég að því í máli mínu. Sá að-
gangur var mikilvægur þáttur í að-
lögun þessara ríkja að
markaðsaðstæðum þróaðri ríkja
Evrópu. Var gert ráð fyrir að aðlög-
unin auðveldaði nýfrjálsu ríkjunum
að efla hagvöxt. En ég gat þess einn-
ig að orkumarkaður ESB tengdist
ekki Íslandi og hefði því takmörkuð
áhrif hér á landi.
Í góðri trú
Á þessum árum höfðum við Björn
Bjarnason báðir stuðlað að því að Ís-
land gerðist aðili að Evrópska efna-
hagssvæðinu. Ég hafði stutt þá aðild
í góðri trú og treysti því að regl-
urnar, sem við urðum aðilar að og
kenndar voru við fjórfrelsið, væru
þannig úr garði gerðar að þær giltu
jafnt fyrir stór og smá ríki.
Þetta traust beið hnekki þegar
Bretar beittu Íslendinga hryðju-
verkalögum og frystu eignir, ekki
aðeins einkabankanna, heldur og ís-
lenska ríkisins. Með aðgerðunum
var frelsi til fjármagnsflutninga
kippt úr sambandi á einni nóttu.
Á þessum tíma var ég sendiherra
Íslands í París. Ég varð var við það
að jafnvel orðvörustu embættismenn
franskir veltu því fyrir sér hvort ekki
hefðu verið brotin lög á Íslendingum
með þessum aðgerðum. Ég sendi um
þetta trúnaðarskýrslur til íslenska
utanríkisráðuneytisins og reiknaði
með að það hefði áhuga á því að mál-
ið yrði rannsakað frekar. En engin
fyrirmæli bárust og var sem þessar
trúnaðarskýrslur væru lítils virði.
Eftirlitsaðili með EES-ríkjunum,
eftirlitsstofnunin ESA, ákvað að
hefja málsókn gegn Íslandi fyrir
EFTA-dómstólnum. Að því máli
gerðist ESB aðili (mig minnir að um
þessa aðild hafi verið notað orðalagið
„meðalgönguaðili“) og lýsti yfir
stuðningi við kröfur ESA. Niður-
staða EFTA-dómstólsins var sú að
íslensk stjórnvöld hefðu ekki brotið
lög EES. Þegar orðalag dómsorðs-
ins er skoðað er erfitt að komast hjá
því að gagnálykta að athæfi bresk-
ara og hollenskra stjórnvalda gegn
Íslendingum hafi verið með öllu
ólöglegt.
Framkvæmdastjórnin
vanrækir skyldur sínar
Eftirlitsaðili með hugsanlegum
brotum Breta og Hollendinga gegn
Íslandi var framkvæmdastjórn ESB.
Framkvæmdastjórninni var skylt að
rannsaka málið frá þeirri hlið. Ef um
lögbrot var að ræða bar henni að lög-
sækja Breta og Hollendinga fyrir
Evrópudómstólnum. Hefði slík mál-
sókn borið árangur er ekki útilokað
að Ísland hefði öðlast grundvöll til að
krefjast skaðabóta.
En Framkvæmdastjórnin rann-
sakaði ekki málið. Það eina sem birt-
ist af hálfu hennar var yfirlýsing sem
eignuð var Michel Barnier. Þegar
EFTA-dómstóllinn kvað upp úr-
skurð sinn, var Barnier sá fram-
kvæmdastjóri ESB, sem fór með
innri markaðsmál og þjónustu. Hann
sagði að dómsniðurstaðan breytti
engu og tók fram að hann héldi fast
við skilning sinn á innistæðu-
tilskipun ESB.
Ég fékk síðar tækifæri til að inna
skrifstofustjóra stækkunarskrif-
stofu ESB, Stefano Sannino, um
ástæðu þess að málið hefði ekki verið
rannsakað á sínum tíma. Hann sagði
í fyrstu umferð, að þegar vinaþjóðir
eins og Bretar og Íslendingar ættu í
hlut, blandaði framkæmdastjórnin
sér ekki í málið. Hann viðurkenndi
þó, þegar ég gekk á hann, að fram-
kvæmdastjórnin ætti í málaferlum
við margar þjóðir vegna brota á
reglum ESB. Ég endurtók þá fyrir-
spurn mín um ástæður þess að málið
var ekki rannsakað, en það varðaði
grundvallarhagsmuni Íslands og
réttindi innan EES. Við því fékkst
ekkert svar annað en vingjarnlegt
bros.
Hægindaákvæði í
stjórnarskrá Íslands
Ýmis dæmi eru þekkt um ESB-
reglur, sem brotnar hafa verið at-
hugasemdalaust af stærri ríkjum
ESB. Þess er hins vegar krafist að
smærri ríki virði reglurnar og hefur
verið gripið til harðra ráðstafana ef
þau hlýða ekki. Mál af þessu tagi
hafa sannfært mig um að innan ESB
gildi mjög takmörkuð virðing fyrir
réttindum aðildarríkja, ef þau stang-
ast á við hagsmuni hinna stærri. Ég
hef því misst það traust til ESB, sem
ég bar – að óreyndu – til sambands-
ins, þegar við gengum til samninga
við ESB um EES.
Við Björn Bjarnason höfum oftast
haft svipaða afstöðu til aðildar að
ESB. Við höfum verið á móti aðild
Íslands að sambandinu. Nú hafa
komið fram hugmyndir um að breyta
stjórnarskrá Íslands með þeim hætti
að inn í hana komi hægindaákvæði,
sem heimili framvegis innleiðingu
tilskipana EES og það fullveldisafsal
sem í þeim kann að felast. Þessu er
hreyft undir því yfirskyni að þar sé
um að ræða eðlilega þátttöku í al-
þjóðasamstarfi. Mér finnst ekki
laust við að verið sé að finna sér-
kennilegan bakdyrainngang í það
samband sem nú virðist vera ill-
mögulegt eða ómögulegt að yfirgefa.
Eftir Tómas I.
Olrich »Mál af þessu tagi
hafa sannfært mig
um að innan ESB gildi
mjög takmörkuð virðing
fyrir réttindum aðildar-
ríkja, ef þau stangast á
við hagsmuni hinna
stærri.
Tómas Ingi Olrich
Höfundur er fv. alþingismaður
og ráðherra.
Tíminn og vatnið
Andstæður Fagurgræn jurt virtist þrífast vel í ísnum um hávetur, en þegar betur var að gáð
reyndist jurtin sú vera manngerð, úr plasti og á valdi vindsins kalda er næddi um klakann.
Hari
Um aldabil hefur lestur
bóka verið Íslendingum hug-
leikinn. Að kunna að lesa
markaði lengi stöðu ein-
staklingsins í samfélaginu.
Þekkingarmiðlun og öflun fór
þá aðeins fram með töluðu
máli eða með lestri ritaðs
máls og gefur því augaleið að
kunnátta í lestri og ritun
skapaði viðkomandi ákveðna
yfirburði.
En smám saman varð
lestrarkunnátta almenn. Þá skapar færni til
þess að lesa og rita ekki lengur ein og sér
slíka yfirburðastöðu. Vissulega er þessi kunn-
átta grundvöllur annarrar þekkingaröflunar
og færni. Lestrarkunnátta er því og verður af-
ar mikilvæg fyrir samkeppnishæfni hverrar
þjóðar. Það hlýtur alltaf að verða keppikefli
þjóðarinnar og menntakerfisins að skila þarna
framúrskarandi árangri. En betur má ef duga
skal.
Samhliða hefur krafa um annars konar læsi
þróast á síðustu árum. Krafan um getu fólks
til að lesa og ráða í merkingu aðstæðna, hluta
og fyrirbæra sem það upplifir eða skynjar í
umhverfinu. Það má jafnvel leiða að því líkur
að læsi í víðara samhengi verði ekki síður mik-
ilvægt en hið hefðbundna læsi fyrir atvinnu-
lífið á komandi áratugum. Aukin þörf fyrir
starfsfólk með eiginleika á borð við aðlög-
unarhæfni, lausnarmiðun, greiningu og sköpun
gerir kröfu um nýja hugsun í mennta-
kerfinu. Þá reynir á að færni sé þjálf-
uð og skapað svigrúm fyrir ein-
staklinga til að yfirfæra þekkingu og
hagnýta í raunverulegum aðstæðum
þar sem reynir á læsi og skilning á
umhverfi. Þrátt fyrir að tæknin geti
auðveldað marga hluti og skapað mikil
tækifæri í skólastarfi verður seint
hægt að leysa með tækni aðstæður til
að þjálfa færni og læsi í þessu sam-
hengi.
Stöðugt verður að horfa til árang-
urs í grundvallarfærni sem lestur og
lesskilningur sannarlega eru. Þó er
ekki síður mikilvægt að efla læsi í öðru og víð-
ara samhengi og varðar lífsleikni og lykilfærni
framtíðarstarfsmanna íslensks atvinnulífs. Það
er því vel við hæfi að á Menntadegi atvinnu-
lífsins sem í dag er haldinn í sjötta skipti sé
læsi í lykilhlutverki. Samtal hagsmunaaðila er
lykill að framförum og til að ná árangri.
Íslenskt menntakerfi er öflugt en það eru
tækifæri til að gera enn betur og þar leikur
læsi lykilhlutverk.
Að lesa eða vera læs
Eftir Halldór Benjamín
Þorbergsson
» Það má leiða að því líkur að
læsi í víðara samhengi verði
ekki síður mikilvægt en hið hefð-
bundna læsi fyrir atvinnulífið
á komandi áratugum.
Halldór Benjamín
Þorbergsson
Höfundur er framkvæmdastjóri SA.