Morgunblaðið - 23.02.2019, Qupperneq 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Elstu heimildir þar sem bú-lausir eru skyldaðir í visthjá bændum og þurfa aðvinna fyrir þá, eru frá
fimmtándu öld. Það er túlkunar-
atriði hvenær vistarbandið var lagt
af, seinnitímamörkin eru 1907, en
það tíðkaðist áfram fram eftir tutt-
ugustu öld að fólk réði sig sem
vinnuhjú,“ segir Vilhelm Vilhelms-
son sagnfræðingur, sem ætlar á
mánudag að spjalla um vinnuhjú og
vistarband í bókasafninu í Spönginni
í Reykjavík og byggir það spjall á
bók sinni Sjálfstætt fólk. Vistarband
og íslenskt samfélag á 19. öld.
„Þeir sem höfðu náð ákveðnum
aldri, 16-18 ára og höfðu ekki for-
ræði yfir búi, voru skyldugir til að
ráða sig í vist hjá búandi fólki. Fólk
gat þó keypt sig undan vistarskyldu
ef það átti eignir eða hafði tekjur af
einhverju. Ef einhver hafði til dæmis
lært til smiðs og gat séð fyrir sér
sem smiður gat viðkomandi sótt um
leyfi hjá sýslumanni til að starfa sem
slíkur, og þurfti þá ekki að reka bú
eða ráða sig í vist.“
Máttu ekki ofreyna hjú sín
Stundum hefur verið talað um
vistarband sem einhvers konar
þrælahald, en Vilhelm tekur ekki
undir það.
„Því það giltu mjög skýrar regl-
ur um skyldur og réttindi húsbænda
gagnvart vinnuhjúum. Það var
ákveðið eftirlitskerfi sem átti að
passa upp á að farið væri eftir þess-
um reglum. Skyldur húsbænda
gagnvart vinnuhjúum voru að þeir
máttu ekki ofreyna hjú sín við vinnu,
og það eru dæmi þess að vinnuhjú
hafi leitað réttar síns, vegna þess að
húsbændur hafi látið þau vinna of
mikið, eða ekki gefið þeim nóg fæði.
Það var einnig skylda húsbænda að
veita hjúum næga fæðu, klæði og
húsaskjól. Húsbændur áttu að
hjúkra vinnuhjúum ef þau veiktust,
ekki mátti reka þau út af heimilinu
heldur varð að sinna þeim, eins og
öðru heimilisfólki. Þetta er því
ákveðið form á almannatryggingum
þess tíma. Vistarbandið var því
beggja hagur ef allir fóru að reglum,
en auðvitað höfðu húsbændur mikið
vald yfir sínum vinnuhjúum og þeir
áttu að refsa þeim, jafnvel líkamlega
ef þau gerðust brotleg við húsaga,
þeim bar að lúta húsaga húsbænda
sinna, rétt eins og annað heimilis-
fólk.“
Fóru á fyllirí eftir refsingu
Vilhelm segir að vinnuhjú hafi
getað sótt rétt sinn ef brotið var á
þeim. „Á nítjándu öld voru settar á
sáttanefndir og vísbendingar eru um
að þær hafi verið réttarbót fyrir
vinnufólk. Bændur í sveitunum sátu
í þessum sáttanefndum og augljós-
lega var auðveldara að leita til þeirra
heldur en sýslumanns sem var
kannski í fjarlægri sveit og hátt-
settur embættismaður.“
Vilhelm segir vinnufólk hafa
farið ýmsar leiðir til að bæta hag
sinn eða ná sér niðri á húsbændum í
sínu daglega lífi. „Til dæmis með því
að stela af heimili húsbóndans,
óhlýðnast og vera erfið, standa föst á
sínu og jafnvel flýja úr vistinni, sem
virðist hafa verið frekar algengt.
Flótti var stundum leið til að komast
tímabundið í burtu, til dæmis á með-
an rann af húsbóndanum ef hann var
illa drukkinn, eða meðan honum
rann reiðin. Þannig var hægt að
sleppa frá líkamlegri hirtingu með
því að flýja og semja svo í sátta-
nefndum um það undir hvað skil-
yrðum þau kæmu til baka til hús-
bænda sinna.“
Refsað var fyrir lausamennsku,
enda var hún ólögleg og þótti mikið
skaðræði. „Fyrirmenn töluðu um
lausamennsku sem krabbamein á
líkama samfélagsins, það væri slík
plága. Refsingin var fyrir aldamótin
1800 tukthúsvist, en því var breytt
árið 1808 í vandarhögg, tíu til tutt-
ugu högg. Hreppstjórar áttu að sjá
um að refsingum væri fullnægt, en
stundum höfðu þeir ekki geð í sér að
hýða sjálfir sveitunga sína, enda
sveitasamfélög lítil þar sem allir
þekktust. Flakkarar og aðrir slíkir
voru því stundum látnir sjá um þetta
verk, og það eru dæmi þess að þeir
hafi farið mjög vægum höndum um
menn. Þegar flakkaranum Árna
Sveinssyni var refsað fyrir flakk,
segir sagan að hann og böðullinn
hafi farið saman á fyllirí þegar refs-
ingu var aflokið. En vafalítið eru líka
dæmi um að þessu hafi verið fram-
fylgt af mikilli hörku.“
Magnús sálarháski fór á flakk
Vilhelm segir að alltaf hafi verið
einhver hópur af fólki sem reyndi að
komast undan því að fara í vist, þó
þeim bæri að gera það samkvæmt
lögum.
„Sumir lögðust í flakk til að
komast undan vistarbandi, en flakk-
ið var ekkert sældarlíf. Magnús
sálarháski er dæmi um mann sem
hefði vel getað unnið en vildi helst
ekki þurfa að gera það. Hann var á
flakki í fjörutíu ár og tók stundum til
hendinni þegar hann nennti því. Mín
tilgáta er að lausamennska hafi verið
miklu algengari en fólk hafi gert sér
grein fyrir, því það var alltaf þörf
fyrir tilfallandi vinnuafl í samfélag-
inu, og ein leið til að leysa það var að
fá lausafólk til starfa. Þá sömdu
lausamenn við bændur um að fá
húsaskjól og fengu þá til að hylma
yfir með þeim, segja að þeir væru
þeirra húsfólk eða vinnufólk, þó að
þeir væru í raun að vinna hér og þar
um sveitina. Heimildir um lausa-
mennsku eru nokkuð vel faldar, því
þar sem hún var ólögleg forðaðist
fólk eðlilega að vera skráð í manntal
sem lausamenn. Það þarf því að fara
aðrar leiðir til að finna þetta fólk,
helst í skráðum heimildum um það
þegar upp um lausamennsku kemst.
Það eru ótal dæmi um lausamenn
sem eru ákærðir og mæta fyrir rétt,
og þá kemur í ljós við réttarhöldin að
þeir hafa verið lausamenn jafnvel ár-
um saman,“ segir Vilhelm og nefnir
Jón nokkurn Pálsson sem dæmi um
mann sem lifði utan við ramma
vistarskyldu og lausamennsku-
banns. Í bók Vilhelms segir um Jón:
„Jón Pálsson sagði spurður af
sýslumanni í ágústlok 1822, lausa-
mennsku sína vera til þess að vinna
fyrir lífi sínu, barns síns og móður
sinnar. Helga Magnúsdóttir, móðir
hans, var orðin ekkja og hafði nýver-
ið hætt búhokri sínu í Harastaðakoti
og gerst húskona á Syðriey í Húna-
vatnssýslu. Þar bjó hún á hálfs
hundraðs jarðarparti með tólf kind-
ur, eina kú og tvo hesta og hugsaði
um fjögurra ára gamla dóttur Jóns á
meðan hann ferðaðist um sveitina og
vann ýmis störf þeim þremur til
uppihalds. Hann hafði t.d. farið til
sjóróðra frá Skagaströnd og sent
þeim fisk auk þess að heyja handa
skepnum móður sinnar sem hrepp-
stjóri Vindhælishrepps sagði vera of
lasburða til að reka bú sitt sjálf en of
fátæka til að ráða vinnumann á fullu
kaupi. Þá hafði hann stundað húsa-
smíðar fyrir séra Árna Illugason á
Hofi gegn því að séra Árni felldi nið-
ur skuld Helgu við sig og hýsti þær
ellefu kindur sem Jón átti.“
Vilhelm segir að auk þess hafi
Jón búið í óvígðri sambúð með ást-
konu sinni.
„Það er mannlegt eðli að leita
leiða til að lifa með þeim hætti sem
fólk langar sjálft til, óháð því sem
lögin segja,“ segir Vilhelm og bætir
við að við gerð bókarinnar hafi hon-
um komið mest á óvart hversu mörg
dæmi hann fann um fólk sem var
með uppsteyt af ýmsu tagi og leitaði
allra leiða til að vera sjálfrátt.
Að lifa eins og fólk
langaði sjálft til
Hann segir mörg dæmi um að fólk hafi verið með uppsteyt af ýmsu tagi og leitað
allra leiða til að vera sjálfrátt á tímum vistarbands 19. aldar. Vilhelm Vilhelms-
son ætlar að spjalla um vinnuhjú og vistarband í sagnfræðikaffi á mánudag.
Vilhelm Hann segir vinnuhjú hafa
þurft að lúta húsaga húsbænda.
Lausafólk Lausamenn tóku eigin hagsmuni, vilja eða hamingju fram yfir
hlýðni við boðorð laganna. Teikning eftir Rembrandt af lausamönnum.
Sölustaðir: Flest apótek, heilsuhús og heilsuhillur stórmarkaða Nánar á artasan.is
• Eplakjarni, elfting og hirsi
• Tocotrienol örvar hársrótina
• Amínósýrur, bíótín og sink
• Procyanidin B2 úr eplum
Hair Gro stuðlar að
eðlilegum hárvexti
Er hárið að þynnast
Sagnfræðikaffi verður í bókasafninu í Spönginni í Reykjavík á mánudag,
25. febrúar, klukkan 17.15. Yfirskriftin er: Vinnuhjú og vistarband, en þar
mun Vilhelm Vilhelmsson sagnfræðingur leitast við að svara eftirfarandi
spurningum: Hver voru kjör og hlutskipti vinnuhjúa á 19. öld? Hvert var
hlutverk vistarbandsins, sem skyldaði allt jarðnæðislaust fólk að vera
vinnuhjú hjá bændum? Hvaða aðferðum beitti fátækt verkafólk til að lifa
með sjálfsvirðingu og reisn, jafnvel ná sér niðri á vondum húsbændum?
Vilhelm er forstöðumaður Rannsóknaseturs Háskóla Íslands á Norður-
landi vestra og ritstjóri Sögu, tímarits Sögufélags. Hann lauk doktors-
prófi í sagnfræði frá Háskóla Íslands árið 2015. Bók hans, Sjálfstætt fólk.
Vistarband og íslenskt samfélag á 19. öld, var árið 2018 tilnefnd til ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna, viðurkenningar Hagþenkis og menn-
ingarverðlauna DV.
Hver voru kjör og hlutskipti
vinnuhjúa á 19. öld?
SAGNFRÆÐIKAFFI Í SPÖNGINNI