Morgunblaðið - 07.03.2019, Síða 58

58 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 7. MARS 2019
VIÐTAL
Silja Björk Huldudóttir
silja@mbl.is
„Þetta kemur skemmtilega á óvart,
enda bæði flott verðlaun og margar
vandaðar fræðibækur tilnefndar
þetta árið,“ segir Kristín Svava
Tómasdóttir, sem í gær hlaut viður-
kenningu Hagþenkis fyrir fram-
úrskarandi rit á árinu 2018. Viður-
kenninguna fær hún fyrir bókina
Stund klámsins. Klám á Íslandi á
tímum kynlífsbyltingarinnar sem
Sögufélag gaf út. Fær Kristín Svava
1.250.000 krónur að launum.
Viðurkenning Hagþenkis, sem að
þessu sinni var veitt í 32. sinn, telst
til virtustu og veglegustu verðlauna
sem fræðimönnum og höfundum
kennslugagna geta hlotnast. Öll
fræðirit og prentuð námsgögn eða
önnur miðlun fræðilegs efnis til
almennings sem komu út á íslensku
árið 2018 komu til greina við veitingu
viðurkenningarinnar óháð útgefanda
eða tilnefningum.
Fyrsta fræðibókin mín
Spurð hvort hún hafi verið til-
nefnd áður svarar Kristín Svava því
neitandi. „Enda er þetta bara fyrsta
fræðibókin mín,“ segir Kristín
Svava, sem er sjálfstætt starfandi
sagnfræðingur, ljóðskáld og annar
ritstjóra tímaritsins Sögu. Hún út-
skrifaðist með MA-próf í sagnfræði
frá Háskóla Íslands 2014, en Stund
klámsins. Klám á Íslandi á tímum
kynlífsbyltingarinnar er byggð á
meistararitgerð hennar. Á umliðnum
árum hefur Kristin Svava sinnt ým-
iss konar rannsóknum, kennslu og
þýðingum og starfað á söfnum við
sýningagerð og leiðsagnir.
Árið 2016 kom út þýðing hennar á
ljóði kúbanska skáldsins Virgilio
Piñera, Þungi eyjunnar, og ári síðar
átti hún grein um bókasafn Samtak-
anna ’78 í greinasafninu Svo veistu
að þú varst ekki hér. Hinsegin sagn-
fræði og hinsegin saga á Íslandi, sem
tilnefnd var til Menningarverðlauna
DV árið 2017. Síðasta ljóðabók
Kristínar Svövu, Stormviðvörun frá
2015, kom út í Bandaríkjunum árið
2018 undir titlinum Stormwarning
og var þýðing K.B. Thors á bókinni
tilnefnd til PEN-verðlaunanna í
flokki þýddra ljóða.
Tímabil mikillar gerjunar
Innt eftir því hvers vegna klám á
Íslandi á tímum kynlífsbyltingar-
innar hafi vakið áhuga hennar sem
fræðimanneskju segir Kristín Svava
að margt af því sem hún hafi áhuga á
í sagnfræði komi saman í þessari
rannsókn. „Þetta tengist kvenna- og
kynjasögu, menningarsögu og hug-
myndasögu, sögu ríkisvaldsins sem
ég hef unnið svolítið með áður og
bóksögu og kvikmyndasögu. Þetta
er svo rosalega fjölbreytt viðfangs-
efni sem hægt er að koma að úr ólík-
um áttum.“
Spurð hvernig hún hafi afmarkað
rannsóknarefni sitt segir Kristín
Svava það alltaf erfitt. „Tímabilið
sem ég er að skoða er tími kynlífs-
byltingarinnar á 7. og 8. áratugnum.
Þetta er áhugavert tímabil sem ein-
kennist af mikilli gerjun og mikið tal-
að um klám og kynlíf og hugsað um
stað kynlífs í menningunni. Þetta eru
því gróskutímar,“ segir Kristín
Svava og tekur fram að þar sem um
frekar nýlega sögu sé að ræða hafi
verið nokkuð auðvelt að leita heim-
ilda, sem sé ákveðinn kostur.
„Eitt sem var svolítið flókið var
hins vegar að það hefur lítið sem
ekkert verið skrifað um klám eða
skyld efni í íslensku samhengi. Þann-
ig hafði ekkert verið skrifað um sögu
ritskoðunar eða um sögu kynlífsbylt-
ingarinnar sem slíkrar á Íslandi,“
segir Kristín Svava og bendir á að af
þeim sökum hafi hún þurft að setja
umfjöllunarefni sitt í samhengi.
„Bókin geymir líka breiðari menn-
ingarsögu upp úr miðri 20. öld. Út af
fjölbreytninni í viðfangsefninu snert-
ir bókin á mörgum flötum. Þetta er
þannig líka saga ritskoðunar, smá
kvikmyndasaga, smá bókmennta-
saga og sitt lítið af hverju. Ég held
því að bókin ætti að höfða til
margra,“ segir Kristín Svava.
Efnið ekki saklausara í denn
„Til að afmarka efnið valdi ég að
hafa þrjá megin rannsóknarkafla.
Ég vann þrjár hálfgerðar tilviks-
rannsóknir þar sem ég tek fyrir
ákveðið atriði og kafa mjög djúpt í
það. Þaðan er síðan hægt að stækka
frásögnina,“ segir Kristín Svava, en
kaflarnir þrír fjalla um viðtökur á Ís-
landi við sænsku kvikmyndinni
Táknmál ástarinnar og japönsku
kvikmyndinni Veldi tilfinninganna
og loks fjallar hún um dómsmál sem
flest snerust um innlend klámrit.
Spurð hvort eitthvað hafi komið
henni sérstaklega á óvart í rannsókn
hennar segir Kristín Svava: „Það
sem kom mér helst á óvart, í upphafi
rannsóknarinnar, var að þegar ég
fór að skoða efnið sem var í dreifingu
og verið var að gefa út hérna á þess-
um tíma þá var það miklu grófara en
ég hafði búist við. Ég held að kyn-
lífsefni frá þessum tíma eigi meira
sameiginlegt með klámi í dag en
margan myndi gruna. Það er alltaf
ákveðin tilhneiging til að ímynda sér
að allt hafi verið saklausara í gamla
daga. Sem sagnfræðingur á maður
samt auðvitað aldrei að láta blekkj-
ast af því.“
Farsóttarhúsið næst til skoð-
unar hjá verðlaunahafanum
Aðspurð segir Kristín Svava bók-
ina eiga erindi við alla sem áhuga
hafi á menningarsögu og klámi á
tímum kynlífsbyltingarinnar. „Eitt
af því sem er svo áhugavert við þetta
tímabil er gerjunin í hugmyndum um
kynlíf; margt kallast á við það hvern-
ig fólk hugsar um klám í dag en það
er líka margt sem er ólíkt. Sem
dæmi má nefna að klámiðnaðurinn
er að eflast á þessum tíma og mikið
er rætt um frjálslyndi og afnám kyn-
ferðislegrar bælingar. Þetta er hins
vegar líka tíminn áður en femínísk
gagnrýni á klám kemur til sögunnar,
þannig að þótt margt sé svipað í um-
ræðunni þá og nú hefur líka mjög
margt breyst varðandi það hvernig
fólk hugsar um sviðsetningu kyn-
lífs,“ segir Kristín Svava og bendir á
að í íslensku hafi orðið klám reyndar
verið notað í nokkuð víðari merkingu
en í ýmsum öðrum tungumálum, þar
sem greinarmunur sé gerður á svo-
kallaðri pornógrafíu annars vegar og
því sem telst vera ósæmilegt hins
vegar.
Aðspurð segir Kristín Svava
viðurkenningu Hagþenkis sér mikil-
væga hvatningu til áframhaldandi
starfa. „Eins og þeir þekkja sem eru
einyrkjar þá er frábært þegar maður
hefur verið að vinna að einhverju
lengi og lagt mikið í það að klára að
fá síðan jákvæð viðbrögð og viður-
kenningu,“ segir Kristín Svava og
upplýsir að hún sé þegar farin að
leggja drög að næstu rannsókn. „Ég
fékk styrk úr sjóði sjálfstætt starf-
andi fræðimanna til að skrifa sögu
Farsóttarhússins að Þingholtsstræti
25 þar sem fyrsti spítalinn í Reykja-
vík var til húsa og hefur þjónað ýms-
um hlutverkum í gegnum tíðina. Það
verður mjög skemmtilegt að sökkva
sér í allt annars konar verkefni og
áhugavert aðferðafræðilega að prófa
að skrifa um einn stað í borginni.“
Þægileg aflestrar
Að sögn Kristínar Svövu eyddi
hún talsverðri vinnu í að breyta efni-
viði meistararitgerðar sinnar í
prentgrip. „Ég bætti í kenningakafl-
ann, sem er fyrsti kafli bókarinnar,
og bætti inn heilum kafla þar sem ég
rek sögu kláms á Íslandi í erlendu
samhengi fram á miðja 20. öld.
Markmiðið var að bókin yrði þægileg
aflestrar fyrir alla, þótt það sé í
sjálfu sér ekki minni teoría í henni en
í upphaflegu meistararitgerðinni,“
segir Kristín Svava og tekur fram að
hún hafi líka lagt mikla vinnu í að
finna myndir í bókina. „Samstarfið
við Sögufélag var til fyrirmyndar,
enda er ég mjög ánægð með alla
hönnun og umbrot bókarinnar,“ seg-
ir Kristín Svava.
Sannkallað brautryðjandaverk
Að vanda stóð viðurkenningarráð
Hagþenkis að valinu á verðlaunabók
ársins, en í því sátu að þessu sinni
Auður Styrkársdóttir stjórnmála-
fræðingur, Ásta Kristín Benedikts-
dóttir íslenskufræðingur, Henry
Alexander Henrysson heimspek-
ingur og Svanhildur Kr. Sverris-
dóttir menntunarfræðingur. Í
umsögn ráðsins um verðlaunabókina
segir: „Stund klámsins er sannkallað
brautryðjandaverk; fyrsta ritið um
sögu kláms á Íslandi og eitt af þeim
fyrstu sem fjalla um sögu kynver-
undar í íslensku samhengi. Það er að
stofni til meistaraverkefni Kristínar
í sagnfræði við Háskóla Íslands en
hún hefur lagt mikla vinnu í verkið
síðan gráðan var í höfn; bókin sem
við höfum nú í höndunum er afrakst-
ur áralangra rannsókna á þessu áður
ókannaða sviði Íslandssögunnar.
[…] Eitt af meginviðfangsefnum
bókar Kristínar er sjálf skilgrein-
ingin á hugtakinu [klámi] og hún er
alls ekki einföld. Á íslensku hefur
skapast sú hefð að nota orðið klám í
víðum skilningi, bæði um kynferðis-
legt efni og um það sem er talið
ósæmilegt og brjóta gegn almennu
velsæmi. Á sumum tungumálum er
hins vegar greint þarna á milli, til
dæmis er talað um „pornography“
og „obscenity“ á enskri tungu. Á ís-
lensku eru grafísk kynlífsmyndbönd
því klám, en líka hvaðeina sem gæti
ofboðið fólki.
Stund klámsins er þannig saga
hugmyndar – saga hugtaks, hvernig
það hefur verið notað á ólíkan hátt
og hverjir hafa ráðið því hvaða merk-
ing var lögð í það. Kristín skoðar
átök og umfjöllun um klám á tímum
kynlífsbyltingarinnar á sjöunda og
áttunda áratugnum og leitar meðal
annars fanga í blaðaumfjöllunum og
dómskjölum. […] Sagan sem borin
er á borð í Stund klámsins á erindi
við alla sem velta fyrir sér hinni sam-
félagslegu sýn á kynverund Íslend-
inga. Útgáfan er vegleg og glæsilega
gerð af hendi Sögufélags og bókin er
auk þess ríkulega skreytt myndum
sem undirstrika og auka innihald
hennar.“
Morgunblaðið/Hari
Ánægð Kristín Svava Tómasdóttir var að vonum ánægð þegar hún tók við viðurkenningu Hagþenkis í gær.
„Kemur skemmtilega á óvart“
 Kristín Svava Tómasdóttir hlýtur viðurkenningu Hagþenkis 2018 fyrir skrif sín um klám
 Segir hún viðurkenninguna vera sér mikilvæga hvatningu til áframhaldandi fræðistarfa
Sameinar það besta í rafsuðu
Smiðjuvegi 66 • Kópavogi • 580 5800 • www.landvelar.isFuruvöllum 3 • Akureyri • 461 2288