Morgunblaðið - 09.03.2019, Side 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. MARS 2019
FYRSTA FLOKKS RÁÐSTEFNU- OG
FUNDARAÐSTAÐA UM ALLT LAND
– ÁRSHÁTÍÐIR, SÖLUFUNDIR,
NÁMSKEIÐ, VEISLUR OG VIÐBURÐIR –
Nánari upplýsingar: islandshotel.is/fundir
Bókanir: fundir@islandshotel.is
[Gáta kennarans: Hvernig getum viðbreytt merkingu orðanna „ERTUHRESSARI?“ án þess að bæta stafvið eða taka staf burt? (Svar í lok
pistils).]
Verðlaunabókina Sextíu kíló af sólskini
les maður ekki í einum rykk. Ég á nú eftir
þriðja og síðasta hlutann. Stundum hendi
ég bókinni frá mér eftir að hafa lesið dálít-
inn sprett fyrir konuna og fjasa um voða-
legan vaðal. Byrja síðan aftur eins og ekk-
ert hafi ískorist.
Til gamans bendi ég á fáein lýsingarorð
úr 2. hluta: áhyggjuspenntur (smiður);
„píanófingraður menntamaður settist til
borðs með brimskeggjuðum búandkörl-
um“; liðhært (höfuð); saltgul (sól sem rís úr
sæ); „öldusmátt var utan eyrar en pollslétt
innan og strástillt á þúfum og þökum“;
sorgarbjartar (sumarnætur); „íshvítur á
hár og hrímbrýndur“; kuldarauð (í kinn-
um); fróðelsk (kona); vindvana (skúta);
strangástfangin (kona); sólskríkjandi
(stúlka); ennishrukkuð (kona
af áhyggjum); tannvana
(andlit).
Hallgrímur Helgason: a)
„Hvernig má lýsa rödd í orð-
um? Hún kom eins og hrein-
asti moll-tónn úr klarinetti og
vafði hvert orð í silki af nákvæmni og alúð og batt síðan um slaufu“ (227).
b) „Brennivín gerir alla menn að bræðrum, allar tungur að systrum“
(240).
Dægurlagatextar hafa áhrif á málkennd okkar. Mikla snillinga höfum
við átt á þeim vettvangi. Einn af mörgum var góðskáldið Kristján frá
Djúpalæk. Hver man t.d. ekki eftir línunum í Vori í Vaglaskógi, sem Vil-
hjálmur Vilhjálmsson gerði frægar í lagi Jónasar Jónassonar: „Leikur í
ljósum lokkum og angandi rósum/ leikur í ljósum lokkum hinn fagnandi
blær.“ Í seinna erindinu breytist „fagnandi blær“ í „þaggandi blær“ enda
er kyrrðin þá „friðandi, mild og angurvær“.
Lýsingarorðin fagnandi og þaggandi hljóma líkt og „vaggandi“ og það
er sennilega þess vegna sem síðasttalda orðið heyrist stundum sungið í
umræddu samhengi.
Það að rýna í afmörkuð atriði eins og lýsingarorð í textum skáldanna
gæti vakið áhuga í kennslustund, og orðið að spennandi leik. Orð Hall-
gríms Helgasonar, fróðelsk og sólskríkjandi, leiða t.d. hugann að skyld-
um fyrirbærum eins og ljóðelsk og sólskríkja. Við erum farin að rann-
saka tungumálið og þurfum að beita málfræðihugtökum. Gætum jafnvel
endað á því að ræða um lýsingarorð sem enda alltaf á -a, hvað sem á
gengur (sbr. tannvana), eða á -andi. Hvers vegna er þaggandi lýsingar-
orð? Var okkur ekki einu sinni kennt að lýsingarháttur nútíðar væri
sagnorð? Svarið gæti verið: Jú, jú, en þessir lýsingarhættir nútíðar eru
augljóslega í hlutverki lýsingarorða, eru í stöðu þeirra, haga sér eins og
þau, lýsa nafnorðinu sem þau standa með.
Kennari: „Og hvað með orðið nemandi, krakkar mínir? Hvers vegna
er það nafnorð?“
Nemandi: „Come on, auðvitað af því að það getur bætt við sig greini:
nemandi-nn.“
Við skynjum fegurð í rökræðunni um tungumálið.
[Svar við gátum: a) leikur: so; ljósum lo. b) ERTU HRESS, ARI?]
Leikur (no?)
í ljósum (no?) …
Tungutak
Baldur Hafstað
hafstad.baldur@gmail.com
Dægurlagatexti „Leikur í ljós-
um lokkum hinn fagnandi blær.“
Morgunblaðið/G.Sig.
Sú var tíðin að stjórnmálaflokkar voru aðalvett-vangur stjórnmálaumræðna í landinu. Á reglu-legum fundum þeirra voru höfuðmál stjórn-málanna rædd fram og aftur. Fjölmiðlar
þeirra tíma endurspegluðu svo þær umræður, hver
með sínum hætti.
Í dag er þetta með allt öðrum hætti. Það er lítið um
fundi í flokkum. Í Sjálfstæðisflokknum eru vikulegir
fundir Samtaka eldri sjálfstæðismanna nánast einu
reglulegu fundirnir sem haldnir eru í Valhöll þótt önn-
ur félagasamtök innan flokksins haldi við og við fundi.
Sjálfstæðisfélag Kópavogs hefur líka haldið uppi reglu-
legum fundum í viku hverri en þetta eru undantekn-
ingar og það á við um alla flokka.
Það er þess vegna ekki alveg út í hött að bera fram
þá spurningu, sem fram kemur í fyrirsögn þessarar
greinar, hvort pólitíkin sé að hverfa út úr flokkunum.
Auðvitað eru reglulegir fundir innan þingflokka stjórn-
málaflokkanna en þeir eru fyrir luktum
dyrum.
Þessi spurning fór raunar að leita á
greinarhöfund fyrir svo sem áratug, þeg-
ar baráttan hófst um aðild Íslands að
Evrópusambandinu. Átökin um aðild okk-
ar að Atlantshafsbandalaginu voru borin uppi af flokk-
unum sjálfum, þ.e. flokksforystu, þingflokkum og
flokkskerfum, bæði með og á móti.
Átökin um hugsanlega aðild Íslands að Evrópusam-
bandinu voru ekki borin uppi af flokkskerfunum. Það
voru andstæðingar aðildar í öllum flokkum sem tóku
höndum saman og hófu baráttu gegn áformum þáver-
andi ríkisstjórnar um aðild að ESB og höfðu sigur,
þótt sá sigur verði ekki fullkomnaður fyrr en aðildar-
umsóknin að ESB hefur verið dregin til baka með
formlegum hætti, sem ekki hefur verið gert enn.
Hið sama má segja um baráttuna gegn Icesave-
samningunum, sem hefðu hneppt þjóðina í skuldafjötra
um ókomin ár. Sú barátta var ekki háð af tilteknum
flokkum. Hún var borin uppi af einstaklingum „úti í
bæ“ sem tóku höndum saman og var í raun háð gegn
„ráðandi öflum“ í pólitíkinni og embættismannakerfinu.
Þjóðin hafnaði þeim samningum með afgerandi hætti.
Nú standa yfir harðar kjaradeilur, sem eru í raun
miklu meira en kjaradeilur. Þær snúast öðrum þræði
um þann veruleika að þróun samfélags okkar stendur
nú á krossgötum. Verður þeirri þróun, að í samfélag-
inu skuli búa tvær þjóðir, hnekkt eða fær hún að halda
áfram?
Þórdís Kolbrún Reykfjörð Gylfadóttir, ráðherra og
varaformaður Sjálfstæðisflokksins, vék að því á fundi
eldri sjálfstæðismanna í Valhöll sl. miðvikudag að
fleira væri undir í þessari kjaradeilu en kjörin ein og
það er rétt hjá henni. Hins vegar má vera að hún hafi
átt við annars konar átök en nefnd voru hér að fram-
an.
En það eru hópar í samfélaginu að berjast fyrir
fleiru en því sem hér hefur verið nefnt og heyja þá
baráttu líka utan flokkanna. Þar er t.d. á ferð fólk sem
safnast hefur saman í Stjórnarskrárfélaginu og telur
að breytingar á stjórnarskrá lýðveldisins séu forsenda
raunverulegra samfélagsbreytinga. Að hluta til er það
rétt. Það skiptir máli að sameign þjóðarinnar á auð-
lindum – og þá er ekki bara átt við fiskimiðin, heldur
líka orkulindir (að sjálfsögðu utan þeirra sem eru fyrir
í einkaeigu vegna eignarhalds á jörðum) og hin
ósnortnu víðerni landsins, sem eru í raun undirstaða
ferðaþjónustunnar sem einnar höfuðatvinnugreinar
landsmanna – verði bundin í stjórnarskrá.
Það skiptir líka máli að í stjórnarskrá verði bundin
ákvæði um beint lýðræði, þ.e. rétt tiltek-
ins fjölda kjósenda til að krefjast þjóðar-
atkvæðagreiðslu um tiltekin mál.
Málefni af þessu tagi og önnur slík
grundvallarmál sem varða þjóðarhag eru
yfirleitt ekki til umræðu á vettvangi
stjórnmálaflokkanna. Og þá vaknar sú spurning hvort
enginn þeirra hafi áttað sig á því, að um leið og það
gerist að umræður um slík mál færist út fyrir flokk-
anna kemur að því að spurt verður hvaða hlutverki
þeir gegni þá í raun. Eru þeir þá fyrst og fremst orðn-
ir einhvers konar hagsmunatæki þeirra sem eru virkir
í stjórnmálastarfi á þingi og í sveitarstjórnum í stað
þess að vera lifandi og frjór vettvangur þjóðfélags-
umræðna?
Getur verið að í slíkri þróun megi sjá fyrstu merki
dauðateygja stjórnmálaflokka eins og við þekkjum þá?
Um alla Evrópu vara forystumenn í stjórnmálum nú
við nýjum stjórnmálahreyfingum sem eru að spretta úr
grasi. Augljóst er að þeir hinir sömu hafa þungar
áhyggjur af kosningum til Evrópuþings og að hefð-
bundnir flokkar verði fyrir þungum áföllum í þeim
kosningum. Viðvörunin er alls staðar sú sama: Varið
ykkur á „popúlískum“ flokkum.
En eru þeir flokkar nokkuð annað en andsvar við
þeirri þróun hefðbundinna flokka sem lýst er hér að
framan og er ósköp svipuð hér og í öðrum Evrópu-
löndum?
Er ekki kominn tími til að stjórnmálaflokkarnir hér
fari að efna til umræðna um sjálfa sig? Sjálfstæðis-
menn í Kópavogi hafa raunar þegar hafið slíkar um-
ræður í tilefni af 90 ára afmæli Sjálfstæðisflokksins í
vor. Þau tímamót eru kjörið tækifæri til að efna til
slíkra umræðna um sögu flokksins og þróun hans og
um þau álitamál sem flokkurinn stendur frammi fyrir í
starfi sínu nú.
Kannski stendur það til og kannski verður það gert.
Það er æskilegra að stjórnmálaflokkar sem hvíla á
gömlum grunni endurnýi sig en að þeir hverfi af sjón-
arsviðinu.
Er pólitíkin að hverfa
úr flokkunum?
Dauðateygjur
eða endurnýjun?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Tveir kunnustu hugsuðir nútíma-jafnaðarstefnu eru bandaríski
heimspekingurinn John Rawls og
franski hagfræðingurinn Thomas
Piketty. Rawls heldur því fram, að á
stofnþingi stjórnmálanna muni
skynsamir menn með eigin hag að
leiðarljósi, en án vitneskju um eigin
stöðu og möguleika síðar meir, setja
þá frumreglu, að tekjudreifingin
skuli vera jöfn, nema tekjumunur
stuðli að bættum kjörum hinna verst
settu.
Ég hygg, að Rawls takist ekki það
ætlunarverk sitt að réttlæta endur-
dreifingu tekna. Það breytir því
ekki, að vissulega má spyrja: Við
hvers konar skipulag er hagur hinna
verst settu líklegur til að verða sem
bestur?
Til að svara þeirri spurningu má
skoða hina alþjóðlegu vísitölu at-
vinnufrelsis, sem Fraser-stofnunin í
Kanada mælir á hverju ári með að-
stoð valinkunnra sérfræðinga. Í
mælingunni 2018 var stuðst við tölur
frá 2016. Mælt var atvinnufrelsi í
123 löndum. Hagkerfi Hong Kong,
Singapúr, Nýja Sjálands, Sviss og
Írlands reyndust hin frjálsustu í
heimi, en ófrjálsust voru hagkerfi
Venesúela, Líbíu, Argentínu, Alsírs
og Sýrlands (en áreiðanlegar tölur
eru ekki til um hagkerfi Kúbu og
Norður-Kóreu). Ef hagkerfum
heims var skipt í fjóra hluta, þá kom
í ljós sterk fylgni milli góðra lífs-
kjara og víðtæks atvinnufrelsis.
Meðaltekjur á mann í frjálsasta
fjórðungnum voru $40.376, en í hin-
um ófrjálsasta $5.649 (í Bandaríkja-
dölum ársins 2011). Í frjálsustu hag-
kerfunum voru lífslíkur enn fremur
lengri, heilsa betri og fátækt minni
en í hinum fjórðungunum.
Rawls hefur þó mestan áhuga á
hinum verst settu. Þar eru tölurnar
líka afdráttarlausar. Meðaltekjur á
mann í 10% tekjulægsta hópnum í
frjálsasta fjórðungnum voru
$10.660, en $1.345 í ófrjálsasta fjórð-
ungnum. Með öðrum orðum voru
kjör hinna tekjulægstu í frjálsasta
fjórðungnum ($10.660) nær tvöfalt
betri en meðaltekjur í ófrjálsasta
fjórðungnum ($5.649). Fátæklingur í
frjálsu hagkerfi lifir miklu betra lífi
en meðalmaður í ófrjálsu hagkerfi.
Niðurstaðan er ótvíræð: Jafnvel þótt
við myndum samþykkja þá reglu
Rawls, að ójöfn tekjudreifing rétt-
lættist af því einu, að hagur hinna
verst settu yrði við hana betri en
ella, krefst reynslan þess, að við
myndum velja frjálst hagkerfi, sam-
keppni og séreign.
 Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Rawls og Piketty (4)