Morgunblaðið - 20.03.2019, Qupperneq 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20. MARS 2019
Bíldshöfða 16, 110 Reykjavík 414 84 00 www.martex.is
Góð þjónusta
byrjar með
flottu útliti.
Fatnaður fyrir fagfólk
Við hlýnun loftslags
aukast líkur á því að
við njótum sumarsins
betur hér á norður-
hveli jarðar, hlýrri
dagar auka líkur á
útivist, hvort heldur
til hreyfingu eða að
njóta sumarkvölda.
En sá ávinningur er í
raun dýru verði
keyptur og að auki
skammvinnur, því bú-
svæði dýra breytast, jöklar hopa,
sjórinn súrnar og hafstraumar
breyta stefnu sinni og maðurinn
mun þurfa að takast á við breyttan
veruleika. Furðu margir neita að
horfast í augu við þessar stað-
reyndir, sem þó eru byggðar á nið-
urstöðum fjölþættra vísindarann-
sókna. Okkur er gjarnt að einblína
á kostina og lokum frekar augum
fyrir vandamálum.
Umræðunni um stillingu klukk-
unnar hér á landi svipar um margt
til umræðu um loftslagsbreytingar.
Kostir þess að hafa síðdegisbirtu
til aukinnar útivistar og hreyfingar
vega þungt í umræðunni og fleiri
slíkar birtustundir eru ein megin-
ástæða þess að fólk vill halda
klukkunni óbreyttri. En ef grannt
er skoðað verður fjölgun birtu-
stunda síðdegis (kl. 12-18) einungis
í mesta skammdeginu frá nóv-
emberbyrjun til janúarloka. Utan
hávetrartímans er
nefnilega bjart á þess-
um tíma dags.
Talsmenn leiðrétt-
ingar bera því hins
vegar við að of fljót
klukka stuðli að því að
svefntíma fólks seinki.
En hvernig má það
vera, vökum við ekki
bara eins og við vilj-
um og sofum þess á
milli? Nei, svo einfalt
er það ekki. Svefni er
stýrt af taugafrumum
í heilanum og jafnvel
þó að við getum haldið okkur vak-
andi talsvert lengi, sigrar svefninn
alltaf á endanum. Besti svefninn
fæst þegar líkaminn hefur verið
stilltur þannig, að lífeðlislegir ferl-
ar séu samhæfðir til hvíldar og
endurnæringar. Þessi kjör-
svefntími er einu sinni á sólar-
hring, oftast að nóttu og honum er
stýrt af dægurklukkunni (lífklukk-
unni) í heilanum. Hún þarf að fá
upplýsingar um ytra umhverfið,
hvort dagur ríki eða nótt, til sam-
hæfingar og tekur mið af ýmsum
merkjum þaðan og þeirra mikil-
vægast er dagsbirtan. Önnur veik-
ari merki eru líka notuð, svo sem
umhverfishljóð, reglulegur tíma-
rammi sem miðast við staðar-
klukkuna, t.d. fastur fótaferðartími
(oftast með aðstoð vekjaraklukk-
unnar), matmálstímar, útvarps-
dagskrá o.fl. Með því að nýta öll
þessi merki ráða allflest okkar við
að hafa samræmi milli dægur-
klukku og staðarklukku. Þannig er
það ofmælt að þegar Reykvíkingar
vakna t.d. kl. 7 á morgnana sé
dægurklukka þeirra allra stillt á
hálfsex. En hjá mörgum, sér-
staklega unglingum er hætta á að
þetta gerist, að dægurklukkunni
seinki og þar með kjörsvefntíma.
Þá er farið seinna í háttinn og í
kjölfarið styttist svefn á virkum
dögum, þegar vakna þarf snemma
á morgnana til starfa. Rannsóknir
í Evrópu hafa einmitt sýnt að
svefninn styttist þegar skipt er yf-
ir á sumartíma (um 20 mín. að
meðaltali). Evrópusambandið hefur
raunar lagt til að klukkubreytingar
verði lagðar niður í aðildar-
löndunum og einn staðartími ríki
allt árið um kring. Í sameiginlegri
yfirlýsingu þriggja alþjóðlegra
fræðafélaga um svefn og dægur-
sveiflur haustið 2018, er þessu
fagnað en jafnframt er sterklega
varað við því að festa klukkuna á
sumartíma*). Þar er lögð áhersla á,
að vísindalegar sannanir bendi til
þess að réttur staðartími (vetrar-
tími) sé betri kostur fyrir lýðheilsu
en flýtt klukka (sumartími). Enn-
fremur segir þar að svokölluð
klukkuþreyta (e. social jetlag), sem
fylgir seinkaðri dægurklukku, sé
að jafnaði minni hjá þeim sem búa
við réttan staðartíma og líkamleg
og andleg heilsa betri en þeirra
sem búa við flýtta klukku.
Margir lýsa yfir áhyggjum af því
að útivera barna stórminnki vegna
minni síðdegisbirtu, sem þó aðeins
gætir um háveturinn. Nær aldrei
er minnst á það að hreyfing þeirra
gæti aukist á morgnana, börnin
gengju í skólann í björtu og lékju
sér frekar í skólafrímínútum. Í rit-
stjórnargrein í nýútkomnu Lækna-
blaði er klifað á þessu – minni úti-
vera síðdegis gæti stuðlað að minni
hreyfingu ungmenna og það sé
sérdeilis varhugavert, þar sem of-
fita hafi margfaldast í vestrænum
þjóðfélögum. Raunin er þó sú að
síðastliðna hálfa öld hafa Íslend-
ingar haft tækifæri til að stunda
leik og hreyfingu úti í síðdeg-
isbirtu – en þrátt fyrir það hefur
offita aukist. Greinarhöfundinum
má þó einnig vera vel kunnugt um,
að einn fylgikvilli of lítils svefns er
einmitt offita.
Í hinni margrómuðu bók Sagan
af bláa hnettinum mælti Gleði-
Glaumur með því að sólin yrði
negld föst, til þess að börnin nytu
eilífrar birtu og taumlausrar
gleði. Höfundurinn Andri Snær
gengur þó ekki svo langt, en mæl-
ir með því viðhalda hniki sólar-
birtunnar, til þess einmitt að
njóta síðdegisbirtu og gleði við
útivist.
Þrátt fyrir að meirihluti þjóðar-
innar styðji leiðréttingu klukk-
unnar, ef marka má skoðanakann-
anir, virðast aðrir vera því mót-
fallnir af ýmsum ástæðum. Menn
telja til síðdegisbirtu, viðskipta-
lega hagsmuni, vinnuhagræði og
bara almenn þægindi en horfa
fram hjá vísindalegum rann-
sóknum, ekki ólíkt því sem gerist
í loftslagsumræðunni. Í báðum til-
vikum er um umhverfisþætti að
ræða sem sýna frávik frá náttúru-
legum gildum, aukið koldíoxíð og
hnikuð dagsbirta. Fyrrnefndi
þátturinn hefur áhrif á ytra um-
hverfi okkar en sá síðarnefndi
áhrif á innra umhverfi líkamans.
Það er tími til kominn að færa
hvort tveggja í réttara horf og
sýnu auðveldara er að leiðrétta
klukkuna á Íslandi.
*) European Biological Rhythms Society
(EBRS), European Sleep Research So-
ciety (ESRS), Society for Research on
Biological Rhythms (SRBR) https://
www.ebrs-online.org/news/item/dst-
statement-ebrs-endorsed
Síðdegisbirtan og börnin á Bláa hnettinum
Eftir Björgu
Þorleifsdóttur » Í yfirlýsingu þriggja
alþjóðlegra fræða-
félaga segir að klukku-
þreyta sem fylgir seink-
aðri dægurklukku sé að
jafnaði minni hjá þeim
sem búa við réttan
staðartíma og líkamleg
og andleg heilsa betri en
þeirra sem búa við flýtta
klukku.
Björg
Þorleifsdóttir
Höfundur er lífeðlisfræðingur.
Í ljósi þeirrar stöðu
sem skapast hefur á
vinnumarkaði í dag er
ágætt að velta fyrir
sér hvernig komist
var á þann stað. Og
þá er rétt að velta
fyrir sér hvort sú
áhersla sem lögð hef-
ur verið á háskóla-
menntun í landinu í
áraraðir hafi skilað
þjóðinni einhverjum
lífskjaraávinningi fyrir hinn al-
menna vinnandi mann. Á vef Al-
þingis má sjá í æviágripum þing-
manna að þeir eru langflestir
sprenglærðir með alls kyns gráður.
Í ljósi þeirrar stöðu sem nú er uppi
á vinnumarkaði í landinu væri synd
að segja að hinar sveru gráður hafi
aukið greind þeirra svo nokkru
nemi. A.m.k. hefur ekki einn ein-
asti aðili sem nú situr á Alþingi
nýtt aðstöðu sína til að koma í veg
fyrir það sem nú hefur sanngerst.
Án þess að hreyfa nokkrum and-
mælum létu þjóðkjörnir fulltrúar
það gerast, allir sem einn, að þeir
sjálfir ásamt stórum hópi embætt-
ismanna og forstjóra ríkisfyrir-
tækja og stofnana hækkuðu í laun-
um um tugi prósenta og jafnvel
með áralangi afturvirkni. Hafi ein-
hver þeirra sem sitja á Alþingi
meðtekið smásnefil af því sem
menntun er ætlað að skila með
þeim gráðum sem viðkomandi státa
af þá hefðu þeir væntanlega nýtt
aðstöðu sína til að koma í veg fyrir
þá stöðu sem nú er komin upp á ís-
lenskum vinnumarkaði. En í stað
þess að aðhafast þá kusu allir þess-
ir aðilar í dómgreindarleysi sínu að
hrósa happi í græðgi sinni yfir
betri kjörum sér til handa og
skeyta ekkert um afleiðingarnar.
Kjararáð sem greinilega var ekki
tengt raunveruleika almúgans var
reyndar lagt af eftir að hækkanir
til elítunnar voru yfirstaðnar. Þá
tók hins vegar ekki betra við því
stjórnir ríkisfyrirtækja ákváðu oft-
ar en ekki að bæta enn í óhófið
með frekari hækkunum til ríkisfor-
stjóra. Rétt er að hafa í huga að
oftar en ekki eru for-
stjórar ríkisfyrirtækja
einnig stjórnarmenn í
öðrum ríkisfyrir-
tækjum og því gildir
hið fornkveðna: „Ef
þú klórar mér þá
klóra ég þér.“ Í
stjórnum umræddra
ríkisfyrirtækja sitja
oft á tíðum sverustu
gráður landsins sem
að eigin mati eru svo
ómissandi að þegar
þeirra nýtur ekki
lengur við þá mun
samfélagið stöðvast samstundis á
sama hátt og það gerðist (ekki?)
þegar fólk af sama sauðahúsi hvarf
til æðra tilverustigs. En sauð-
svartur almúginn er hins vegar svo
gráðuskertur og illa gefinn að hann
verður aldrei var við þegar sam-
félagið stöðvast af þessum sökum,
eða eins og sagt er: „Hann bara
fattar það ekki.“
Íslenskt samfélag tók miklum
framförum eftir kotbúskap fyrri
alda allt þar til ráðist var í gerð
Kárahnúkavirkjunar en þá hófst í
raun sú hnignun sem nú hefur lagt
samfélag okkar nánast í rúst. Þá
hófst í raun að einhverju marki
innflutningur á þrælum frá austan-
tjaldslöndunum og alkunna var að
ítalskt verktakafyrirtæki hér nýtti
sér kínverskt vinnuafl sem var
langt undir kjörum íslensks vinnu-
markaðar. Í stað þess að bera
gæfu til að innræta þrælunum ís-
lenska vinnumenningu þá fluttu
þeir inn þá atvinnubótavinnumenn-
ingu sem þekkt var í Sovét fyrir
fall múrsins. Sinnuleysi verkalýðs-
félaganna var nánast algjört á ár-
unum fyrir hrun enda jókst
streymi félagsgjalda í sjóði þeirra
verulega án þess að hirt væri um
réttindi þrælanna sem nokkru nam
nema helst til skreytinga á tylli-
dögum í fjölmiðlum.
Í hruninu 2008 dró verulega
saman í þrælahaldi hér en marg-
efldist síðan í þeirri uppsveiflu sem
verið hefur undanfarin ár og upp
spruttu þrælasölur sem í daglegu
tali eru kallaðar starfsmannaleigur.
Verkalýðshreyfingin hefur í skjóli
stóraukins fjárstreymis til sín í
formi félagsgjalda sýnt „umbjóð-
endum“ sínum algert tómlæti sem
valdið hefur því að langflestir
þeirra sem vinna með höndunum
hafa farið á mis við þá verðmæta-
sköpun sem orðið hefur samfara
uppsveiflu síðustu ára. Nú er svo
komið að í ófaglærð láglaunastörf
fást einungis þrælar frá löndum
þar sem þeir hinir sömu lifa í eymd
og eiga þeir þá val um að hafa það
skítt á Íslandi eða deyja drottni
sínum í heimalandinu. Íslendingar
hafa hins vegar átt talsvert betri
lífskjörum að venjast og láta ekki
bjóða sér það sem hinir innfluttu
þrælar sætta sig við. Þetta er svo
helsta ástæða þess að nánast lóga-
ritmísk fjölgun hefur orðið á þiggj-
endum örorkubóta og fólki á at-
vinnuleysisbótum. Nú loksins
þegar eitraða eplið er að hrökkva
úr koki verkalýðshreyfingarinnar
þá lýsa þeir sem á undanförnum
misserum hafa fengið tugprósenta
hækkanir á sín ofurlaun yfir undr-
un sinni á að almúginn vilji ekki
lengur þurfa að skammast sín fyrir
tilveru sína. Inn í verkalýðsfélög
ófaglærðra stétta hefur svindlað
sér fólk með sverar gráður sem
þegið hefur laun sem eru langt um-
fram það sem það hefur samið um
fyrir umbjóðendur sína.
Þó að helstu arkitektarnir að
þeirri krísu sem nú er á íslenskum
vinnumarkaði séu kjörnir fulltrúar
á Alþingi þá er beinlínis rangt að
verkalýðshreyfingin eigi kröfu á að
sækja einhverjar kjarabætur til
skattgreiðenda. Samningsaðilar
eiga að semja sín á milli og svo
kemur það í hlut arkitektsins að
lagfæra eigið klúður. Ef einn ein-
asti aðili sem nú situr á þingi hefði
svo mikið sem þriðjung af því
áræði og þeirri greind sem Bakka-
bræður höfðu mætti hugsanlega
enn afstýra stórslysi.
Gráður og greind
Eftir Örn Gunn-
laugsson »… og því gildir hið
fornkveðna: „Ef þú
klórar mér þá klóra ég
þér.“
Örn
Gunnlaugsson
Höfundur er atvinnurekandi.
orng05@simnet.is