Skessuhorn - 27.09.2017, Blaðsíða 44

Matarauður MIÐVIKUDAGUR 27. SEPTEMBER 201744
Á Íslandi er gnægð náttúruauð-
linda. Allar tengjast þær matvæla-
framleiðslu með beinum eða óbein-
um hætti. Fiskimiðin eru einhver
þau gjöfulustu sem þekkjast. Sýnt
hefur verið fram á að það frum-
stæða landbúnaðarsamfélag sem
einkenndi Ísland frá landnámi fram
á seinni hluta 19. aldar hafi ver-
ið háð sjávarnytjum. Fiskveiðar
voru þá einna mikilvægastar. Vegna
frumstæðrar tækni (bátar og veið-
arfæri) var best að sækja sjóinn á
vetrarvertíðum þegar þorskurinn
gekk á landgrunnið til hrygningar.
Það gerði hann mest á Suðurlandi
og Vesturlandi. Bændur fóru þá í
ver, sem kallað var, alls staðar af að
landinu og voru þau fjölmennustu
á Reykjanesi, Vestfjörðum og Snæ-
fellsnesi. Bent hefur verið á þá sér-
stöðu Íslands að vertíðarnar voru á
þeim tíma ársins sem lítið álag var
vegna sauðfjárbúskaparins en gæft-
ir litlar þegar álag var í sauðfjárbú-
skapnum á vorin, sumrin og fyrst
á haustin. Þessi sérstaða og sam-
keppnisforskot hafði Ísland fram
yfir önnur lönd á norðurhveli jarð-
ar. Því má segja að Íslandi hafi frá
upphafi verið sérstaklega hentugt til
matvælaframleiðslu og átti það við
um suður- og vesturströnd lands-
ins vegna hrygningarstaða þorsks-
ins en ekki síður þess að mesta und-
irlendi landsins og hæsti meðalhiti
er þar líka. Þar er vísað til undir-
lendi Suðurlands, Borgarfjarðar og
jafnvel Dala. Veðráttan og ýms-
ar jarðhræringar hafa þó ávallt sett
óheppilega strangar skorður á mat-
vælaframleiðslu á Íslandi og þess
vegna fjölgaði fólki ekki mikið frá
landnámi fram að byrjun 20. ald-
ar, þegar tæknivæðing hóf innreið
sína.
Í seinni tíð hefur samt þótt væn-
legast að byggja forskot íslenskr-
ar matvælaframleiðslu á sérstöðu
landsins sem er gnægð grænnar
orku, hreins vatns, hverfandi lítill-
ar mengunar, skynsamlegrar nýt-
ingar náttúruauðlinda og mögu-
leika á að standa vel að velferð
hús- og villtra dýra fremur en lágs
verðs. Þrátt fyrir mikla umfjöllun
um nauðsyn þess að styðja við fyrr-
nefnd gildi hefur afkoma verið af-
spyrnu léleg í íslenskum matvæla-
iðnaði að sjávarútvegi frátöldum.
Vesturland
Í fyrstu virðist atvinnulíf Vestur-
lands einkennast af hefðbundnum
landbúnaði og sjávarútvegi eins og
landsbyggðirnar flestar. Við nánari
rýni kemur þó í ljós matvælaiðn-
aður á Vesturlandi á sér einhverja
sérstöðu. Þar má nefna veiðar
og vinnslu á skelfiski – einkum í
Breiðafirði. Einnig má geta þess
að fáir hlutar landsins geta státað
af eins gjöfulum ám og vötnum í
náttúrlegum laxi og silungi. Þá
eru heiðar og engi á Vesturlandi
ákaflega heppilegar til rjúpna- og
gæsaveiða. Að öðrum landshlutum
ólöstuðum þá hefur landshlutinn
Vesturland verið einna öflugastur í
landbúnaði og sjávarútvegi af fyrr-
greindum sökum.
Akranes og Hvalfjörður
Íbúar Akraness voru 767 árið
1900, 2.577 árið 1950 og 5.433
árið 2000. Frá fornu fari hefur
verið hentugt að sækja sjóinn frá
Akranesi og það talið vera elsti út-
gerðarstaður landsins. Á Akranesi
hefur lengi verið um stærri fyrir-
tæki að ræða eins og Sementsverk-
smiðja ríkisins, sjúkrahús og Fjöl-
brautaskóli Vesturlands eru dæmi
um. Það sama hefur einkennt mat-
vælaframleiðslu. Þar bar Harald-
ur Böðvarsson hf. höfuð og herðar
yfir aðra framleiðendur.
Í dag hefur starfsemi Haralds
Böðvarssonar verið hætt í nafni
HB-Granda en nýir aðilar, Ísfiskur
frá Kópavogi, hafa keypt bolfisk-
vinnsluhúsið og hyggjast nú nýta
sér húsa- og tækjakost sem þar er
til fiskvinnslu. Ennþá er Norðan-
fiskur starfræktur sem vinnur fisk
og ýmsa fiskrétti og Akraborg sem
sýður niður loðnu, smásíld, svil,
skötusels- og þorsklifur í sælkera-
pakkningar. Þá starfrækir fyrir-
tækið líka niðursuðuverksmiðju í
Ólafsvík á Snæfellsnesi. Á Akra-
nesi hafa þróast atvinnugreinar í
tengslum við sjávarútveg. Þar má
nefna fyrirtæki eins og Skaginn 3X
sem þróar, hannar og framleiðir
hátæknilausnir fyrir bæði skip og
fiskvinnslur í landi.
Þá er Vignir G Jónsson hf. á
Akranesi, sem í dag er í eigu HB
Granda, framsækið framleiðslu-
fyrirtæki sem framleiðir margvís-
leg matvæli úr sjávarfangi, hrogn
og fleira fyrst og fremst til útflutn-
ings.
Í Hvalfirði hefur hefðbundinn
landbúnaður verið stundaður en
vægi hans hefur dregist saman eftir
að athafnasvæðið á Grundartanga
byggðist upp. Þaðan voru Hval-
veiðar stundaðar og vinnsla afurð-
anna fór þar fram í stórri hvalstöð
og þeirri einu eftir miðja 20. öld.
Þar hafa aðilar í Hvalfirði ráðist í
einskonar staðtengda handverks-
framleiðslu á matvælum undir
merkjum „beint frá býli“.
Borgarfjarðarsvæði
Myndun þéttbýlis í Borgarnesi á
upptök sín að rekja til matvæla-
framleiðslu – þ.e. verslunar og til-
rauna til útflutnings á laxaafurð-
um á seinni hluta 19. aldar. Íbú-
um fjölgaði síðan í hægum skref-
um fram að seinni heimsstyrjöld-
inni. Um aldamótin, árið 1901,
voru íbúar í Borgarnesi 50 talsins.
Árið 1940 var fjöldi íbúanna kom-
inn upp í 629.
Á áttunda áratugnum var mik-
ill uppgangstími í landbúnaði sem
hófst reyndar á árunum strax eft-
ir síðari heimsstyrjöldina. Þá var
sláturhús í Brákarey stækkað mik-
ið og byggt stórt mjólkursamlag í
Borgarnesi. Uppganginn á áttunda
áratugnum má sjá á því að íbúum
fjölgaði um 40% frá 1970 til 1980,
árið 1970 voru þeir 1.157 en árið
1980 voru þeir 1.619. Árið 1981
var Borgarfjarðarbrúin opnuð fyr-
ir umferð. Framkvæmdir við hana
hófust árið 1975. Um svipað leyti
hófust framkvæmdir við Hitaveitu
Akraness og Borgarness. Á þessum
tíma var mikið af húsnæði byggt í
Borgarnesi. Fyrir utan landbúnað
og þjónustu við hann voru starf-
ræktir fimm framhaldsskólar í
Borgarfirði á þessum tíma, á Bif-
röst, Varmalandi, Reykholti, Borg-
arnesi og Hvanneyri. Þrír þeirra
tengdust matvælaframleiðslu þar
sem búfræði var kennd á Hvann-
eyri, húsmæðraskóli á Varma-
landi og iðnskóli í Borgarnesi þar
sem nema mátti mjólkur- og kjöt-
iðn ásamt fleiru. Í dag eru aðeins
tveir þeirra starfræktir að hluta til,
en tveir háskólar hafa bæst við. Frá
miðjum níunda áratugnum fjar-
aði hratt undan skólarekstri Hús-
mæðraskólans að Varmalandi og
Héraðsskólans í Reykholti. Þó að
héraðsskóli teljist hafa verið starf-
ræktur í Reykholti á tímabilinu
1931 til 1997 (Heimskringla, 2004)
var starfsemi hans aðeins svipur
hjá sjón á tíunda áratugnum. Árið
1995 var mjólkursamlaginu í Borg-
arbyggð lokað. Árið 1988 var Sam-
vinnuskólinn fluttur upp á háskóla-
stig og var nemendafjöldi nokkuð
stöðugur í kringum 90 og starfs-
menn um 15 nánast allan tíunda
áratuginn en tók miklum breyting-
um við aldamótin og hélst nánast
óslitið fram að bankahruni. Þennan
tíma var stöðug uppbygging á að-
stöðu, einkum nemendagarða og
kennarabústaða. Við bankahrun-
ið fækkaði nemendum að Bifröst.
Skólastarf á Hvanneyri óx hægar
á árunum fyrir bankahrun en tók
vaxtarkipp eftir bankahrun. Þessu
var fylgt eftir með uppbyggingu á
aðstöðu.
Í dag eru úrvinnslugreinar land-
búnaðarins horfnar úr Borgar-
firði ef frá er talin lítil veisluþjón-
usta sem heitir Kræsingar. Þá hafa
bændur og fáeinir aðrir aðilar ver-
ið að þróa með sér matvælafram-
leiðslu í smáum stíl og í anda „beint
frá býli“ og hafa þeir aðgang að
vottuðu eldhúsi í þeim tilgangi og
selja vörur sínar í versluninni Ljó-
malind. Tvö fyrirtæki eru að vinna
og verka fisk – Eðalfiskur í bleikum
fiski og annar smærri aðili í hvítum.
Þó hefur matsölustöðum fjölgað
ört vegna útþenslu ferðaþjónust-
unnar og má segja að hægt sé að
kaupa mat á 12 stöðum í Borgar-
nesi. Einhver ylrækt er í Borgar-
firði en miklu minni en hún var á
níunda áratug 20. aldarinnar. Þar
má nefna Laugaland á Varmalandi
sem framleiðir gúrkur og svo er all
nokkur framleiðsla tómata, jarðar-
berja og papriku og fleiri grænmet-
istegundir á Kleppjárnsreykjum,
Reykholti og nágrenni.
Þá eru framleiddar ýmsar vörur í
Borgarfirði sem auka á fjölbreytni
í matvælaframleiðsu þó það sé ekki
í stórum stíl. Þar má nefna fram-
leiðsla á víni, bjórnum Steðja, sult-
ur og krydd.
Snæfellsnes
Útræði var víða á Snæfellsnesi en
eftir að vélbátavæðing hófst á Ís-
landi og mikilvægi góðra hafna fór
að skipta meiru máli til að verja dýr
fiskiskip þéttist byggðin þar sem
þær var að finna í bland við nálægð
gjöfulla miða. Það ásamt litlu undir-
lendi orsakaði að kjölfesta atvinnu-
lífsins á norðanverðu Snæfellsnesi
urðu veiðar og vinnsla sjávarfangs.
Þó má segja að löngum hafi ver-
ið lögð talsverð áhersla á bolfisk-
vinnslu utarlega á nesinu en eftir
því sem innar dró hafi áherslan auk-
ist á veiðar og vinnslu á skelfiski. En
skelfiskmiðin hrundu um aldamót-
in síðustu og árið 2002 voru veiðar
Matvælaframleiðsla á Vesturlandi
Breiðafjörður hefur verið kallaður matarkista vegna fengsælla fiskimiða og fjölbreytni sjávarfangs.
Ljósm. úr safni Skessuhorns/af.
Kornrækt er stundum í sveitum Vesturlands, flest ár með ágætum árangri og bætir
þá afkomu búana sem hana stunda. Meðal frumkvöðla á því sviði er Magnús Egg-
ertsson bóndi í Ásgarði í Reykholtsdal sem hér þrestir korn.
Ljósm. úr safni Skessuhorns/mm.
Víða er unnið að þróun í matvælaframleiðslu í landshlutanum. Í því sambandi má
nefna salatræktun á gróðrarstöðinni Lágafelli við Vegamót á Snæfellsnesi.
Ljósm. Matarauður Íslands.
PEnnAGREIn