Skírnir - 01.10.2009, Side 50

304
ÓLAFUR PÁLL JÓNSSON
SKÍRNIR
lingarnir sem mynda samfélagið geti litið á það sem sanngjarnan
s amvinnuvettvang.
Réttlœti og ójöfnuður
Þriðja meinið við hið kapítalíska velferðarríki er að engin viðleitni
er til að hafa stjórn á ójöfnuði í samfélaginu, hvort sem hann er
efnalegur eða félagslegur. En hvers vegna er þetta slæmt? Ef
brugðist hefur verið við meini tvö, þ.e. ef efnahagslegur auður
umbreytist ekki svo auðveldlega í margvíslegan annarskonar auð,
er þá ekki í lagi að menn geti safnað miklum auði? Svarið er „Nei“,
en ekki vegna þess að með óheftri auðsöfnun sé frjálsum markaði
gert of hátt undir höfði (sem var mein tvö) heldur vegna þess að
með því er frjálsum markaði gert of lágt undir höfði. Verslun og
viðskipti eru mikilsverður þáttur í lífi fólks, og sá sem hefur
ráðandi stöðu á markaðinum verður óhóflega ráðandi um líf og
kjör fólks, jafnvel þótt hann geti ekki umbreytt efnahagsauði sín-
um í félagslegan eða menningarlegan auð. Óhóflegur efnahags-
auður felur því í sér ofríki. Meinið er hins vegar ekki ójöfnuður-
inn sem slíkur, heldur ofríkið sem af honum hlýst.
Nú hef ég gert nokkra grein fyrir þrennskonar meinsemdum hins
kapítalíska velferðarríkis sem koma í veg fyrir að slíkt ríki geti
fullnægt kröfum réttlætisins. Að því marki sem þessar meinsemd-
ir einkenndu íslenskt þjóðfélag fyrir hrunið haustið 2008 ættum
við að hafa betri skilning á því hvað fór úrskeiðis og hver
viðfangsefnin framundan eru. Við getum líka lagt yfirvegaðra mat
á það í hvaða skilningi það uppgjör sem nú þarf að eiga sér stað er
uppgjör við hugmyndafræði frjálshyggju. Heimspekilegur eða
hugmyndafræðilegur grundvöllur kapítalísks velferðarríkis er ein-
hverskonar frjálshyggja; sú hugmynd að frelsi sem grundvallast á
eignarrétti sé mikilvægasti réttur borgaranna og að þennan rétt
megi ekki skerða nema undir sérstökum kringumstæðum, t.d. til
að forða siðferðilegum hörmungum (sbr. hugmyndir Roberts
Nozick). En slíkt uppgjör ætti ekki að miða að því að uppræta sér-
eignarrétt eða hafa ríkiseign á atvinnutækjum að markmiði. Mark-