Heimsmynd - 01.11.1988, Blaðsíða 16

naumast með öðru en beinum hagsmun-
um þeirra sjálfra. í reynd hefur þetta,
ásamt svokölluðu „vaxtafrelsi", tryggt
banka- og fjármagnskerfinu einstæðan
sess í þjóðfélaginu, þar sem það ræður
yfir þeim einu verðmætum, sem ekki
rýrna hvað sem líður verðbólgu og öðr-
um kollsteypum í hagkerfinu. „Vaxta-
frelsið" hefur í reynd tryggt lánakerfinu
sjálfdæmi um verð á þjónustu sinni.
Samkeppni er sýndarmennska og kemur
ekki fram í öðru en keppni um að ná til
sín sem mestu af innlánsfé landsmanna
með ómældu bruðli í glæsilegar og áferð-
arfallegar auglýsingar. Þar sem engin
samkeppni önnur fer fram milli þessara
stofnana þýðir vaxtafrelsið ekki annað
en að ekkert aðhald er um rekstur
þeirra. Þær sammælast um þá vexti sem
þarf til að reka kerfið, sem er hlutfalls-
lega mannaflafrek-
asta fjármiðlunar-
kerfi í vestrænum
heimi og sparar
heldur hvergi til í
flottræfilshætti í
byggingu pen-
ingamustera sinna.
Vextir ofan á verð-
tryggingu eru þá líka
hærri hér en annars
staðar þekkist. Það
sem fyrir örfáum ár-
um var kallað okur
og varðaði TUGT-
HÚSSÖK, er nú
lögvernduð, virðu-
leg og ábatasöm at-
vinnugrein.
Kjarni málsins er sá, að hér skortir
þann hornstein frjálshyggjunnar, sem er
frjáls, óheft og miskunnarlaus sam-
keppni. „Frclsið" snýst því oftar en ekki
í reynd upp í forréttindi ýmissa sérhags-
munahópa. Fer hér sem oftar um erlend-
ar fræðikenningar að erfitt reynist að að-
hæfa þær íslenskum veruleika. Hagkerfi
okkar er smátt og hegðan manna innan
þess líkist oft meira því sem gerist innan
stórrar fjölskyldu en því sem gerist í
stórri markaðsheild þar sem ákvarðanir
eru byggðar á hreinum viðskiptasjónar-
miðum, en afleiðingar þeirra á mannlegt
samfélag hverfa í skuggann. Hér tengjast
kunningja- og fjölskyldusjónarmið við-
skiptahagsmunum á miklu beinni og
áhrifaríkari hátt en gerist í margfalt
stærri hagkerfum. (Hollt er að hafa í
huga að bæði evrópski og bandaríski
markaðurinn, eru meira en þúsund sinn-
um stærri en sá íslenski). Þar við bætist
að íslenskt efnahagslíf er óvenju einhæft
og fábreytt og utanríkisverslunin, út- og
innflutningur, er hér hlutfallslega miklu
stærri þáttur en annars staðar gerist.
Hagkerfið er því miklu næmara fyrir ut-
anaðkomandi sveiflum en önnur, verð-
falli á afurðum okkar og hækkun á mikil-
vægum rekstrarvörum, svo sem olíu. Sig-
urverk hagkerfis okkar er svo gróft að
erfitt reynist að fínstilla það með þeim
aðferðum sem gefið hafa góða raun í
grannlöndum okkar eftir síðustu heims-
styrjöld til þess annars vegar að hamla
verðbólgu og þenslu og hins vegar að
örva efnahagsstarfsemina hafi verið
keyrt inn í of mikinn samdrátt og at-
vinnuleysi. Af þeim aðferðum má nefna
þessar helstar: Reka ríkisbúskapinn ým-
ist með halla eða hallalausan, hækka eða
lækka skatta, auka eða minnka sölu rík-
isskuldabréfa, láta seðlabanka stýra pen-
ingamagni í umferð og hækka eða lækka
vexti til að hægja á eða örva efnahags-
starfsemina, hagræða gengi til samræmis
við hagsmuni útflutningsgreina. íslensk-
ur seðlabanki hefur nú starfað í meira en
tuttugu ár og vaxið úr því sem var hjá-
verk einnar skrifstofustúlku í Lands-
bankanum upp í tvö hundruð og tuttugu
manna sérfrótt starfslið í 1700 milljón
króna höll, án þess að séð verði að þessi
þjóð sé nokkru nær því að hafa tök á
þróun eigin hagkerfis en var í upphafi.
Afleiðingar þeirra tilrauna, sem á síð-
ustu árum hafa verið gerðar til að losa
einstaka þætti hagkerfisins undan
ákvörðunarvaldi stjórnmálamanna virð-
ast einungis hafa leitt til þess að koma
óorði á frjálshyggjuna, líkt og rónarnir
eru sagðir koma óorði á brennivínið að
sögn Arna heitins Pálssonar prófessors.
Þorsteinn Pálsson vék sér og Sjálf-
stæðisflokknum undan því að taka af-
stöðu til niðurfærsluleiðarinnar með því
að leggja hana fyrir stjórn Alþýðusam-
bands íslands, þar sem hún var felld. Því
hefur fallið nokkuð í skuggann það, sem
ráðgjafarnefndin taldi eitt meginatriði
tillagna sinna, að útgjöld ríkisins yrðu
verulega skorin niður og fjárlög afgreidd
hallalaus, eða með einhverjum tekjuaf-
gangi. Þetta var snar þáttur þeirra heild-
arráðstafana, sem nefndin gerði að til-
lögu sinni til að leysa vanda útflutnings-
greinanna og draga úr verðbólgu og
þenslu innanlands. Deilur um þetta at-
riði hefðu allt eins getað valdið stjórnar-
slitum, eins og sú sem í orði kveðnu varð
stjórninni að fjörtjóni, en þá með öðrum
hætti en raun varð á. Á síðastliðnu ári
var á tímabili talið að hér væru í fram-
boði um sjö þúsund ómönnuð störf.
Ýmsar fyrirætlanir voru á kreiki um stór-
felldan innflutning erlends verkafólks og
byggingar íbúðablokka yfir hluta þess í
Reykjavík. Byggingariðnaðurinn annaði
engan veginn eftirspurn og ótal dæmi
voru þess að faglærðum byggingarmönn-
um væru boðnar þrefaldar og fjórfaldar
samningsbundnar tekjur meðan til dæm-
is bæði Flugstöðin og Kringlan voru sam-
tímis í byggingu. Launaskrið var gífur-
legt, einkum í hærri tekjuhópum, sem
hafa mun betri aðstæður en almennt
launafólk til að beita vinnuveitendur
sína þrýstingi. Útflutningsgreinarnar,
opinberir aðilar og þær atvinnugreinar
sem búa við virka samkeppni innanlands
spyrntu við fótum og launamisrétti jókst
gífurlega. Einn orsakavaldur þenslunnar
er hallarekstur ríkissjóðs ásamt gífurleg-
um framkvæmdum
sveitarfélaga og þá
sérstaklega Reykja-
víkurborgar. Halla-
rekstur ríkissjóðs
kallar á miklar lán-
tökur innanlands og
þrýstir þannig á
vextina til hækkun-
ar, eða honum er
mætt með lántökum
erlendis, sem aftur
þarf að mæta síðar
með fjármagnsút-
flutningi til greiðslna
á afborgunum og
vöxtum, sem líka
þrengir innlendan
lánamarkað.
Þessi hallarekstur ríkissjóðs er í raun-
inni GATIÐ fræga sem Albert glímdi við
á útmánuðum 1984. Þá var í fyrsta sinn
vakin athygli á því á miðju fjárlagatíma-
bili, að nýsamþykkt fjárlög, sem setja
eiga ramma um öll útgjöld ríkisins, stæð-
ust alls ekki. Albert féll á kné í glímunni
við ,,gatið“. — Þorsteinn Pálsson tók við
eftir frægan fund Sjálfstæðismanna í
Stykkishólmi og spretti upp fjárlagadrög-
um Alberts, en allt kom fyrir ekki: Einn-
ig Þorsteinn sogaðist gegnum „gatið“,
útgjöld ríkisins þutu upp á sjömílna-
skóm, meðan tekjurnar héldu sig við lág-
markshraða.
Jón Baldvin hlaut „gatið“ að erfðum
frá fyrirrennurum sínum, lýsti því yfir að
tekjuöflunarkerfi ríkisins væri sprungið
og hófst þegar handa við að endurreisa
það og endurskipuleggja.jafnframt því
sem lagt var fyrir samráðherrana að
skera niður útgjöld, sem raunar hefur
verið glímt við allan þennan áratug. Ár-
angurinn hefur verið sorglega lítill og
enn er hann vart sjáanlegur berum aug-
um. „Vilji er allt, sem þarf,“ sagði skáld-
ið forðum og síðan Gunnar Thoroddsen
gerði þessi orð að sínum í upphafi ára-
tugarins hefur hver stjórnmálamaðurinn
af öðrum tekið sér þau í munn við hátíð-
leg tækifæri. En „góð meining enga gerir
Frelsið snýst oftar en ekki í reynd upp í
forréttindi ýmissa sérhagsmunahópa
16 HEIMSMYND