Morgunblaðið - 21.12.2019, Page 50

50 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. DESEMBER 2019
Tilvísunum er sleppt.
Lífið í risinu
Bínu líður vel eftir að hún flytur í
risið 1961 og er aftur farin að skrifa.
Hún er að læra á ritvélina frá
Gumma móðurbróður sínum og glím-
ir við fyrsta smásögusafnið. Að-
stæður hennar eru gjörbreyttar og
afköstin aukast.
Gugga mágkona
hennar kemur á
hverju sumri og
sér um heimilið
og þá hefur hún
næði til að skrifa.
Ég tel að á þess-
um tímapunkti sé
hún, auk smá-
sagnasafnsins
Púnktur á skökkum stað, að skrifa
Dægurvísu og hugsanlega fleiri smá-
sögur sem verða að bíða um stund, en
smásagnasafnið Sjö vindur gráar
kemur út árið 1970. Og sóparinn gæti
verið farinn að hringsóla í höfðinu á
henni, því Snaran kemur út árið 1968.
Eftir að Bína flytur upp í risið koma
bækurnar nánast á færibandi, árið
1964, 1965, 1968, 1970 og 1974. Hún
er lengi að semja þær svo ekki er
ólíklegt að söguefnið verði til á
löngum tíma, sumt jafnvel lengur en
hún hefur verið í Garði. En næði og
aðstöðu til að ljúka þeim fær hún í
nýju íbúðinni.
Það er eins og allt sé að gerast um
þetta leyti, aðstæður batna og Bína
hefur aukið frelsi til athafna. Eldri
dæturnar eru að vaxa úr grasi og hún
ákveður að treysta þeim fyrir heim-
ilinu og fer suður sumarið 1962,
kannski bara að gamni sínu til að
hitta fólkið sitt. Sigrún minnir hana á
að allir nema mæðurnar viti að börn-
in komist af án þeirra. Þetta hefur
hún sjálfsagt lesið í bók, því hún lum-
ar á ýmsum frösum úr bókmennt-
unum, eins og þegar hún á sjöunda
ári spyr mömmu sína, þá ófríska að
Kára, „ekki vænti ég þess að þú sért
ólétt?“ beint upp úr bókinni Söru eft-
ir danska rithöfundinn Johan Skjold-
borg og bætir við til að láta eins og
hún meini alls ekki mömmu sína:
„segir Marín húsfreyja“. Bína er las-
in í suðurferðinni og dvelur því leng-
ur en ætlað var. Hún er samt ánægð
vegna þess að loks kynnist hún
yngstu systrum sínum, Fríðu sem er
tuttugu og tveggja og Guðnýju
sautján.
Rafvæðing bæjarins hefst þá um
haustið og lýkur fyrir jól. Við raf-
magnið og flutninginn upp í ris verð-
ur stórkostleg breyting á lífskjörum
Bínu og auðvitað allrar fjölskyld-
unnar. Bína skrifar sposka lýsingu til
Þuru systur Björgvins fyrir jólin
1962 þegar rafmagnið er komið í
Garð: „Af okkur er náttúrlega allt
gott að segja, þar sem fjósmokstur
og tilhleypingar fara fram í slíkri
ljósadýrð að við liggur að hrútarnir
verði feimnir, hvað þá ærnar. Og
innanbæjar lætur menningin til sín
heyra í útvarpi og hverskyns ráða-
gerðum um þvottavélar, kæliskápa,
rafmagnsdælur o.fl. o.fl. af því tagi.
Það er sem sagt háspenna menning-
arinnar, sem hlaupin er í okkur.“
Þura liggur hinstu legu á sjúkra-
húsinu á Akureyri og Bína og stelp-
urnar senda henni einihríslu úr
Þjófaborg (hraunbolla í túnfætinum)
og beitilyng úr Fjósakambi (kletti við
þjóðveginn sem er nú að mestu horf-
inn undir nýjan veg og birkitré) svo
Þura geti fundið ilminn af heimaslóð-
um og Bína nái aftur jarðsambandi,
eins og hún orðar það – sem hún
tapar nefnilega við raflýsinguna.
Þura hafði fengið vægt slag fimm
árum fyrr. „Ég vildi óska að henni
batnaði svo að hún gæti orðið hér í
Garði í vetur, það er svo upplífgandi
að hafa hana nálægt sér,“ skrifar
Bína mömmu sinni þá. Hún hresstist,
því ég man eftir henni gangandi upp
heimreiðina þegar ég er stelpa og ég
hleyp á móti henni til að leiða hana
síðasta spölinn. Svo veikist hún á ný
og er látin sumarið 1963. Hún hefur
þá legið í næstum ár á Akureyrar-
spítala. Hún lætur gamanyrðin fjúka
þótt hún sé fársjúk og finnist hún
eiga margt ógert.
Hún er jarðsungin á Skútustöðum
að viðstöddu fjölmenni eins og vera
ber. Hún hefur helgað sveitinni og
sveitungunum stóran hluta krafta
sinna, unnið hörðum höndum að
gróðursetningu blóma og trjá-
plantna, meðal annars í kirkjugarð-
inum á Skútustöðum og í Höfða. Ver-
ið tækifærisskáld sveitarinnar, unnið
að félagsmálum, gefið vísurnar sínar
út og bók um Skútustaðaættina, fyrir
utan allt óútgefna alþýðufræði-
grúskið um Mývetninga lífs og liðna.
Aldrei giftist hún. Mátti ekkert
vera að því vegna þess að hún þurfti
að annast móður sína og börn bræðra
sinna. Starri hélt því fram að hún
hefði aldrei verið við karlmann
kennd. Kannski hneigðist Þura ekki
til karla. Hver veit hverjum eða
hverri þessi vísa var ætluð:
Ekki fór ég alls á mis;
þú yljaðir mínu hjarta:
Man ég enn þín brúnablys
björtu og hárið svarta.
Komu rafmagnsins fylgja tækja-
kaup. Bína kaupir þvottapott, hit-
aðan með kolum, því hún vill ekki raf-
magnspott í óupphitað þvottahúsið.
Þvottadagana hefur hún átt í sót- og
reykjarkófi og þvottur og slátur var
soðið í gömlum og lélegum potti. Í til-
efni af rafmagninu biður Bína
mömmu sína að athuga hvort einhver
eigi notað útvarpstæki á lægra verði
en nýtt. Aurar fyrir prjónles eiga að
ganga upp í kaupin svo þau fái tæki
fyrir jólin.
Gummi bróðir Bínu sendir henni
útvarp og neitar að taka við borgun,
Bínu til gremju. „Mér finnst ég svo
oft hafa þurft að smækka mig og
beygja mig í duftið, að mér finnst að
varla geti verið orðið mikið stórlæti
eftir í mér. En kannski er það ekki
rétt af mér að vera með neinar vanga-
veltur yfir þessu. Því ég veit að
Gummi hefir gert þetta í góðri mein-
ingu.“ Ása á Kálfaströnd gefur henni
þvottavél, sem er ekki fyrsta stór-
gjöfin úr þeirri átt. Bínu finnst af ein-
hverjum ástæðum auðveldara að taka
við gjöfum Ásu en frá eigin ætt-
ingjum.
Ísskáp fær Bína líka og þykir mikill
munur þótt þetta sé „gamall garmur“
og nýir skápar séu miklu fullkomnari.
Gamli/nýi ísskápsgarmurinn tekur af
henni stigahlaupin. Matur er fram að
því kældur í búri í kjallaranum og
hlaupin endalausu milli hæða reyna á.
Bínu finnst hún skána í bakinu þegar
hún losnar við þau. Í ísskápskaupin
notar hún aurana sem hún fær fyrir
skáldskapinn.
Búskapurinn gengur eins og alltaf
upp og ofan hvað sem rafvæðingunni
líður. Kúnum hefur fjölgað í fjórar.
Göngur dragast fram á haustið vegna
veðurfars. Heimtur slæmar. Dilkar
lélegir. Sumarið og haustið slæmt.
Samt mikið heyjað og allt súgþurrkað
eftir tilkomu rafmagnsins. Óvíst um
afkomuna í dýrtíðinni. Sumir bændur
blanda smjörið með smjörlíki til
drýginda og sparnaðar og hafa ekki
efni á að éta eigin framleiðslu, skrifar
Bína. Búskaparlýsingin 1962 í stuttu
máli.
En rafvædd jólin eru ánægjuleg,
nýja útvarpið dásamlegt og hátíðlegt
að geta hlustað á aftansöng á að-
fangadagskvöld. Börnin kunna enn
að gleðjast yfir litlu. Þau gleðjast
jafnvel yfir jólakortunum sínum, seg-
ir Bína. Lítill drengur er montinn að
fá litabók og liti sem hann ræður
sjálfur yfir og tekur vettlingana frá
ömmu sinni varla af höndunum.
Bína reynir að halda í jólahefðirnar
sem hún þekkti í bernsku. „Ég var að
reyna að kenna þeim jólasálma, því
ég álít hverju barni mikils virði að
læra þá og njóta jólanna ekki ein-
göngu sem jólagjafahátíðar, þó að
mér finnist það betra en ekki,“ skrif-
ar hún mömmu sinni. Hún syngur
jólasálmana með börnunum og geng-
ur með þeim kringum jólatréð. Uppá-
haldsjólasálmur hennar er „Í dag er
glatt í döprum hjörtum“, hann var
ávallt sunginn í Hælavík. Hún vill láta
syngja hann yfir moldum sínum, sem
var gert. Boðskapur sálmaskáldsins
Valdimars Briem er fallegur eins og
tónlist Mozarts, ljóðlínurnar „Í niða-
myrkrum nætur svörtum/ upp náðar
rennur sól“, eiga ágætlega við margt í
ljóðum Bínu. Sjálf yrkir hún jólaljóð
sem birtist í kvæðabók hennar árið
1960 og stundum í blöðum. Ljóðið
hefur trúarlegan blæ og mætti alveg
(finnst mér) fá inni í sálmabókinni.
Nú hefur dótturdóttir Bínu, Ingi-
björg Guðlaugsdóttir tónskáld, samið
lag við það eins og mörg ljóða ömmu
sinnar.
Bína sendir fjölskyldunni fyrir
sunnan jólagjafir og kort og kannski
hríslur með sem Starri tínir uppi á
fjöllum. Þegar hann er í eftirleitum
kemur hann gjarnan með einilyng til
að gefa góða jólalykt í húsið og í jóla-
kassann til Keflavíkur. Í kassanum
leynist svolítill hangikjötsbiti af full-
orðnu sem þarf tveggja tíma suðu,
skrifar Bína stundum í árlegu jóla-
bréfunum sínum með gjafakass-
anum.
Að sjálfsögðu er allt skúrað og
fægt, bakað og brasað. Í mínu minni
er búið til jólakonfekt úr sykurmassa
gerðum úr soðnum og mörðum kart-
öflum og flórsykri og litað með
matarlit, karamellur sem er vandlega
pakkað í sellófan, bakaðar fleiri sortir
af smákökum og steikt laufabrauð. Á
aðfangadagskvöld er soðsúpa með
niðurskornum harðsoðnum eggjum á
undan jólasteikinni, súpa sem Bína
hefur kannski lært að matbúa í ein-
hverri vistinni og er sjálfsagt upp-
runnin í Danaveldi. Ég geri þessa
súpu samviskusamlega um hver jól.
Garðsbörnin fá gjafaflóð og Bínu
ofbýður stundum, gefur jafnvel öðr-
um ef börnin fá of mikið eins og hún
lýsir jólahaldinu 1954: „Mikil var
gleðin yfir öllum gjöfunum hjá litlu
systrunum … ég tók nú eitt
[dúkkubollastell sem þær fengu
fjögur af] og gaf frænkum þeirra,
systrum Gerðu.“ Ein jólin fá stelp-
urnar bækur með hreyfanlegum aug-
um, myndir úr tré til að byggja úr
heilt þorp, baðherbergi, tréhesta,
kjólefni, bollasett, kjóla, brúður í
vagni, náttföt og margt fleira. Litla
systir fær samfesting, bangsa, könnu
sem hægt er að halda í með báðum
höndum, kjól, teppi, peysur, útibuxur
og útigalla og er þá fátt eitt talið. En
samt eru þær ekki frekar, stelp-
urnar:
„Það var mikil gleði og enn sem
komið er þarf ekki svona mikið til að
gleðja þær. Ég hef reynt að innræta
þeim þakklátssemi, eftir getu minni,
því fátt þykir mér ljótara en heimtu-
frekjan og vanþakklætið sameinað og
oftast fylgist það að. Þær fengu nýja
skó í haust, tauskó, bláa með rauðri
skreytingu og svo gaf ég þeim rauða
kjóla með hvítum krögum og hnöpp-
um. Mér fannst gaman að horfa á
jólaandlitin á þeim, elskunum, þó
þær séu nú oft óþægar á kvöldin.“
Bína saknar oft bernskujólanna.
„En um jólin þrái ég alltaf heim til
ykkar, jólasálmana sungna af skær-
um barnsröddum, ljósin og jólagleð-
ina okkar, bernskusakleysið okkar,“
skrifar hún föður sínum fyrir jólin
1941. Löngu síðar til Hólmfríðar
Gunnarsdóttur:
„Það er áreiðanlega engin blekk-
ing fjarlægðarinnar, að fátæklegu
jólin í baðstofunni í Hælavík, voru
margfalt ríkari að innihaldi en hin
íburðarmestu jól … Ljósin í hverjum
kima, tilbreytingin í mat og drykk,
sparifötin, jólavakan um nóttina, eins
lengi og við börnin vildum, allt þetta
hafði inntak og blæ þeirrar helgi, sem
hófst þegar pabbi byrjaði að syngja
jólasálminn á undan jólalestrinum á
Vídalínspostillu og við börnin tókum
undir sönginn og nutum ljóss, tóna,
öryggis og gleði … Sjálf reyndi ég
þegar börnin mín voru lítil, að end-
urvekja með þeim þessa bernsku-
tilfinningu mína fyrir helgi jólanna. Á
hverjum jólum lét ég þau taka sér
stund til þess að syngja með mér
jólasálmana, sem ég söng forðum
með minni fjölskyldu.“
Þessum sið heldur Bína í mörg ár,
en líklega gefst hún upp áður en eldri
systurnar eru farnar að heiman, því
ég man óljóst eftir þessu. Ég man
betur eftir því að kontrólfríkið ég
þurfi að vakta jólahaldið, gæta þess
að við mamma fáum frið til að hlusta
á útvarpsmessuna (alltaf að hugsa
um mömmu), að Kári bróðir eyði-
leggi ekki allt með spangóli og látum,
að borðhaldið fari vel fram, að afi
verði ekki vitlaus. Stress. En samt
gleði. Sérstaklega þegar borðhaldi
lýkur og engin stórslys hafa orðið.
„… um jólin þrái ég alltaf heim til ykkar“
Bókarkafli | Jakobína: saga skálds og konu heitir
bók eftir Sigríði Kristínu Þorgrímsdóttur, dóttur
Jakobínu Sigurðardóttur. Í bókinni segir hún frá
lífi Jakobínu og fléttar saman endurminningar,
heimildavinnu og ögn af skáldskap.
Ljósmynd/Úr einkasafni
Afköst Hjónin Jakobína Sigurðardóttir og Þorgrímur Starri Björgvinsson.