Skessuhorn - 08.05.2019, Blaðsíða 24

MIÐVIKUDAGUR 8. MAÍ 201924
„Það er meiri íþrótt að kunna að
lesa hús, en að geta lesið bækur,“
sagði Þorbergur Þórðarson rit-
höfundur og bætti við: „Húsið
er sannleikurinn um líf kynslóð-
anna.“ Húsin á Skipaskaga, eins
og í öðrum útgerðarplássum, voru
fyrr á árum reist sem næst sjón-
um þar sem bátar ábúenda biðu í
vör og stutt var í sjávargötuna. Ef
þessir bæir voru síðar meir end-
urbyggðir, voru þeir oft staðsett-
ir fjær sjónum og ofar í landinu.
Gott dæmi á Akranesi eru Mar-
bakki að vestanverðu og Ívars-
hús við Krossvík. Elstu hús þeirra
jarða voru reist eins nálægt sjónum
og hægt var, en næstu húsin, end-
urnýjuð, voru fjær sjónum og þau
þriðju e.t.v. sem næst miðju Skag-
ans. Á síðari tímum voru ný hús
oftar byggð á Skaganum miðjum.
Svo má segja um húsið Grund,
sem hér segir lítillega frá.
Halldór, Hallfríður og
Gunnhildur ljósmóðir
dóttir þeirra
Grund er fyrst byggð árið 1835
af Halldóri Halldórssyni hrepps-
stjóra og eiginkonu hans Hallfríði
Ólafsdóttur. Halldór var mik-
ill jarðræktarmaður. Fyrir 1839
var allt óræktarland Skagans, þ.e.
miður Skaginn, óskipt eign allra
jarðanna. Halldór vildi hins vegar
nema og rækta þetta óræktarland
og þegar hann gat ekki fengið þar
til leyfi hinna aðilanna, þó hann
ætti allmikinn hluta þess sjálfur,
byrjaði hann í óþökk þeirra og
banni að rækta land þar sem hann
árið 1835 byggði Grund. Út af
þessu tiltæki Halldórs risu miklir
úfar milli hans og annarra jarðeig-
enda hér. Fyrir milligöngu Hann-
esar prófasts Stephensen var sú
deila til lykta leidd með skipta-
gjörningi alls óræktalands Skag-
ans samkvæmt bréfi dags. 17. og
18. júní 1839.
Þau Halldór og Hallfríður áttu
aðeins eina dóttur sem upp komst,
Gunnhildi ljósmóður á Bakka, sem
var fræg ljósmóðir, og hafði tekið á
móti yfir 1000 börnum þegar hún
lést. Halldór var vel efnum búinn
og má geta þess að árið 1830 átti
hann Breiðina, Heimaskaga hálf-
ann og Háteig, og þegar hann
lést átti hann Grund og Nýja-
bæ á Akranesi, auk Efra-Skarðs,
Þórustaða og Þyrils í Hvalfjarð-
arstrandarhreppi. Halldór var
hreppsstjóri frá 1826. Hann var
mikill jarðræktarmaður og byggði
m.a. grjótgarð um Breiðina til þess
að stöðva landbrot. Hann var ráð-
vandur dugnaðarmaður og m.a.
ágætur glímumaður.
Halldór á Grund
og Ragnheiður
Þorgrímsdóttir
Í janúar 1869 er Halldór Einars-
son kominn að Grund og býr þar
með konu sinni Ragnheiði Þor-
grímsdóttur. Halldór var sonur
Einars Þorvarðarsonar og konu
hans Gunnhildar ljósmóður Hall-
dórsdóttur sem hér var fyrr getið.
Þau Ragnheiður og Halldór voru
bæði afburðaglæsileg hjón. Hall-
dór var vel greindur, fallegur mað-
ur og hið mesta karlmenni. Hann
var mikill íþróttamaður, glíminn
og ágæt skytta. Ágætur formaður
og til þess tekið hve veðurglöggur
hann var. Það var talið að Halldór
byggi yfir mikilli dulrænni reynslu
og vissi fyrir marga óorðna hluti.
Eru til margar ritaðar heimildir
um þá atburði.
Þau Ragnheiður og Halldór
eignuðust sex börn, en aðeins tvær
dætur þeirra komust af barnsaldri.
Gunnhildur, sem andaðist 23ja
ára að aldri, gáfuð og gjörvuleg,
en hún var lærð ljósmóðir eins
og amma hennar og nafna, og hin
Petrea Ingibjörg sem lifði lengi og
síðustu áratugi var búsett hjá hálf-
systur sinni Emilíu á Grund. Pet-
rea var ekkja eftir Júlíus Jörgen-
sen, veitingamann á Hótel Íslandi
í Reykjavík.
Halldór Einarsson drukknaði í
hinu mikla mannskaðaveðri, Hoff-
mannsveðrinu 7.-8. janúar 1884.
Í bók Kristleifs Þorsteinssonar
frá Stóra-Kroppi (Úr byggðum
Borgarfjarðar II, bls. 231) er kafli
um þetta mikla sjóslys, en þetta
var stærsta manntjónið sem varð
við Faxaflóa á síðari helmingi 19.
aldar. Þetta veður varð 31 manni
að grandi á einni nóttu. Einnig er
sagt frá þessu sjóslysi í Borgfirzkri
blöndu (II hefti, bls. 135).
Þorsteinn á Grund
– stjórnmál og skáld-
skapur
Hinn 17. október 1885 giftist
Ragnheiður í annað sinn Þorsteini
R. Jónssyni, sem elstu Akurnes-
ingar kannast við. Þau byggðu þá
fljótlega nýtt hús, sem stóð u.þ.b.
þar sem nú er Grundartún 5, hús
með brotnu þaki eða Mansardþaki
eins og þau eru líka kölluð, en
húsið var flutt að Vesturgötu 111
B um miðja síðustu öld. Þorsteinn
hafði ávallt með höndum nokkurn
búskap, en stundaði þó nokkuð sjó
framan af. Hann fékkst og óvenju-
lega mikið við opinber störf í þágu
sýslu- og sveitarfélags. Um fjölda
ára var hann og kennari. Sérstak-
lega hin seinni ár fékkst Þorsteinn
og mikið við að yrkja, og liggur
mikið eftir hann í bundnu máli.
Hann var og áhugasamur um
stjórnmál og ritaði mikið í blöð-
in. Þorsteinn var greindur maður,
orðheppinn og málsnjall á fund-
um. Ýmislegt efni, bæði í bundnu
máli, sem og óbundnu, eftir Þor-
stein er varðveitt í Héraðsskjala-
safni Akraness.
Í Bókinni um Pétur Otte-
sen kemur fram að það hafi ver-
ið hending sem réði því að Pét-
ur bauð sig fram í Borgarfjarðar-
sýslu árið 1916. Þorsteinn Jóns-
son á Grund hafði verið búinn að
bjóða sig fram, en dró framboð-
ið til baka nokkru áður en fram-
boðsfrestur var útrunninn. Þor-
steinn var áhrifamikill Heima-
stjórnarmaður á Akranesi, en um
þetta leyti klofnaði Heimastjórn-
arflokkurinn og þannig byrjaði
það að Þorsteinn tekur sig upp og
fer að safna meðmælendum fyr-
ir Pétur. Þeirra á meðal var Ein-
ar Ingjaldsson formaður á Bakka
og Halldóra kona hans. Það urðu
úrslit kosninganna að Pétur var
kjörinn fyrir Sjálfstæðisflokkinn
gamla og sat hann á þingi lengst
allra þingmanna fyrr og síðar, í 43
ár alls.
Einn fastagestanna á Grund
þessi árin var Árni Böðvarsson frá
Vogatungu, síðar sparisjóðsstjóri
og virtur ljósmyndari. Hann orti
þetta í tilefni stjórnmálaáhuga
Þorsteins:
Hérna Þorsteinn minn er, sem að
brosandi ber
þetta blys sem að hrekur vort
stjórnmála rökkur.
Hann er ætið svo ör, en þó mjúk-
ur sem mör,
þegar mælskunni´ á heiðraða kjós-
endur stökkvur.
Arfann hann kroppar við íhalds-
ins glugga,
þótt ilmandi bjóðist mörg fram-
sóknartugga.
Þetta sigur hans er, hvert sem
saga hans fer.
Aldrei sjálfstæðisbeislinu fram af
sér reynd´ann að nugga.
Áhrínsvísa
Þorsteinn á Grund var sjálfur
ágætur hagyrðingur og orti mik-
ið. Á síðari árum setti hann sér
fyrir að yrkja a.m.k. eina vísu á
dag. Víðir MB 63 var keyptur
nýr frá Danmörku 15. nóvember
1935. Eigendur voru vinir hans
Ólafur B. Björnsson, Níels Krist-
mannsson og Jóhannes Sigurðs-
son á Auðnum, sem var skipstjóri
bátsins. Bátnum var siglt inn
á Lambhúsasund. Þá orti Þor-
steinn:
Ennþá líður inn á Sund
örkin fríð af Danagrund.
Kom heill „Víðir“ vina á fund,
vertu prýði´ og aflamund.
Þessi vísa varð að áhrínsorðum,
bæði hvað snerti aflasæld Jóhann-
esar og ekki síður útvegsbænd-
anna á Rafnkelsstöðum, sem síð-
ar keyptu bátinn. Héldu þeir
Guðmundur á Rafnkelsstöðum
nafninu lengi á bátum sínum við
mikla aflasæld og köfnuðu engir
bátar undir Víðisnafninu.
Til æskunnar orti Þorsteinn
kvæði, þar sem m.a. segir:
En finnist þér svo ferðin greið
að fái ekkert grandað.
Þú getur samt í logni af leið,
á litlu skeri strandað.
„Skrifar þú til skammar mér“
Eins og áður sagði voru þeir
Árni Böðvarsson og Þorsteinn
góðkunningjar og létu stund-
um meinlegar vísur fjúka á milli
sín. Reikningur fyrir skólplagnir
var sendur hreppnum, en Árni sá
um að leggja vatnsrör í jörð. Þeg-
ar Árni kom með reikninginn til
Þorsteins hreppsstjóra, sem átti
að skrifa upp á hann, var búið
að moka yfir lagnirnar. Þá skrif-
aði Þorsteinn þessa athugasemd
á reikninginn: „Eflaust rétt þó
að ekki sjáist.“ Þegar Árni las at-
hugasemdina, varð hann snög-
greiður og gerði vísu sem hann
rétti Þorsteini. Vísan er svona:
Skrifar þú til skammar mér
skakkt svo engin greiðsla fáist.
Guð hefur eflaust gefið þér
gáfur, þó að engar sjáist.
Tók Árni reikninginn og reif
hann í tætlur. Árni skrifaði sam-
stundis annan reikning, sem
Þorsteinn samþykkti án athuga-
semda. Á þessum árum var Þor-
steinn á Grund ekki hrifinn af
Halldóri Kiljan, frekar en aðrir
bændur þessa lands. Hann orti og
söng blindur með afabarn sitt, þá
lítinn strák í fanginu:
Hafið þið heyrt hann Kiljan
kvaka,
krákuna með fölsku nefi.
Hafið þið séð hann Halldór taka,
heimskuna í einu skrefi.
Texti dagsins
Margar skemmtilegar sögur eru
frá lífinu á gömlu Grundinni.
Árni Böðvarsson kom eitt sinn að
Grund til Þorsteins og Ragnheið-
ar og fékk að þvo sér um hendurn-
ar. Þar var þá staddur á sama tíma
Tómas Steingrímsson á Sönd-
um, hringjari og kirkjuvörður við
Akraneskirkju með meiru. Þóttu
þeir báðir orðheppnir. Á með-
an Árni þvær hendur sínar, segir
hann: „Hvaða texta heldurðu að
þú notir næst þegar þú talar við
börnin, Tómas?“ Þá svarar Tóm-
as að bragði: „Fleiri hafa þvegið
hendur sínar en Pílatus.“
Fánamálið
Á árinu 1914 óskaði fánanefnd
eftir tillögum almennings að
hönnun íslenska fánans sem
skyldi verða sérfáni fyrir Íslend-
inga, en sá danski, dannebrog,
hafði verið notaður hér á landi
um langt skeið. 28 tillögur bárust
frá ýmsum einstaklingum, m.a.
frá Jóhannesi Kjarval, þá mál-
ara í Kaupmannahöfn. Ein til-
laga barst frá Akranesi og var hún
frá Þorsteini á Grund. Fánatillaga
Þorsteins var: Blár að ofan með
gyltri stjörnu, neðri hlutinn hvít-
ur. Fánatillaga Þorsteins virðist
hafa fengið nokkuð góða dóma,
en eins og alþjóð veit þá fékk til-
lagan um rauðan og hvítan kross
á bláum grunni, verðlaunin, og er
hann þjóðfáni okkar.
Oft var getið um hinn einstaka
þrifnað Ragnheiðar og reglusemi.
Hún var einnig fróð og minnug;
blóma- og dýravinur. Á sama
hátt munu þeir sem þekktu lengi
minnast þrifnaðar Þorsteins og
reglusemi í allri umhirðu heys og
húsa. Reipi, beisli, rár og reisla,
allt þurfti að vera nákvæmlega á
sínum stað, snyrtilega og vel frá
gengið. Heystálið lóðrétt og fal-
legt. Gólfið sópað svo að ekki
sæist kusk eða strá. Skepnur vel
þrifnar og húsum vel við haldið
utan sem innan. Þorsteinn var
óvenjulegur þrifa- og snyrtimað-
ur.
Ragnheiður á Grund andað-
ist 16. maí 1933, rúmlega 89 ára
að aldri, en Þorsteinn andaðist
2. febrúar 1941, 83 ára. Þau áttu
saman eina dóttur barna, Emilíu,
eiginkonu Þórðar Ásmundssonar.
Íbúðarhús þeirra Emilíu og Þórð-
ar stóð og stendur enn við Vest-
urgötu 47, á efri hluta Grundar-
landsins. Uppsátur og vergögn
átti gamla Grund í sandinum næst
Nýjabæjarklettum, rétt hjá Litlu-
grund, sem síðar var byggð.
Þórður Ásmundsson
og Emilía Þorsteins-
dóttir á Grund
Emilía Þorsteinsdóttir og Þórður
Ásmundsson frá Háteigi byrja bú-
Grund á Akranesi
Ásmundur Ólafsson.
Gamla Grund á Akranesi lengst til vinstri, þá Deildartún 3 og 4 og síðan Vestur-
gata 43 og 45, allt hús sem höfðu verið byggð u.þ.b. 15 árum áður en myndin var
tekin. Ljósmyndin er tekin árið 1944 af ljósmyndara LIFE tímaritsins Ralph Morse.
Ragnheiður Þorgrímsdóttir á Grund
og yngsta barnabarn hennar, Emilía
Þórðardóttir. Mynd: Ól.Fr.Sig.
Nýja Grundarhúsið að Vesturgötu 47 og hjallurinn. Vindhæli til hægri.
Mynd: Ól.Fr.Sig.