Hugur og hönd - 01.06.1973, Blaðsíða 26

Stafadát
Ein fyrsta nauðsyn mannsins, eftir að leiðir skildu
með honum og dýrunum, var að geta búið til einhvers
konar ílát undir vatn og matvælí. Þessi vandi hefur verið
margvíslega leystur eftir því sem efni hefur til fengizt
og hugvit hrokkið til á hverjum tíma og hverjum stað.
Af þessu er óralöng og merkileg saga, einn af mörgum
þáttum menningarsögunnar. Eitt úrræðið á þessu sviði,
og jafnvel eitt hið allra eðlilegasta og fyrsta sem hinn
skyni gæddi maður datt ofan á, var að hnoða leir svo að
úr yrði ílát í einhverri mynd. Þetta var sannarlega mikils
vísir, því að leirkeragerð kunna nær allar þjóðir, sem
við höfum spurnir af. Leirkerasmið nútímans, hið göfuga
listhandverk, á sér fornar og víttgreindar rætur um allar
jarðir.
Og þó ekki alveg allar. Til dæmis á leirkeragerð enga
stoð í gamalli íslenzkri arfleifð af þeirri einföldu ástæðu
að Islendingar bjuggu alls ekki til leirker fyrr á tíð, þótt
einkennilegt megi virðast. Einhvern tíma þyrfti að kanna
til hlítar hvernig á þessu stendur, en áreiðanlega var það
ekki af því að Islendingar kæmust betur af ílátalausir en
aðrir. Þvert á móti þurftu þeir einmitt sérlega mikið á
ílátum að halda eins og allar þjóðir sem lifa mikið á
mjólkurmat. En það gerðu Islendingar. Mjólkurmatur í
margs konar myndum var alla tíð undirstaðan undir
mataræði þjóðarinnar og smjörið einn verðmælir hennar.
Öll sín ker, bæði smá og stór, gerðu íslendingar úr tré-
stöfum, það voru stafaker eða stafaílát. Slíka ílátasmíð
hafa landnámsmenn kunnað út í æsar, enda var sú kunn-
átta útbreidd meðal Germana þegar mörgum öldum áður
en Island byggðist. Sumir fræðimenn telja að Rómverjar
hafi jafnvel numið stafaílátasmíð af Germönum. Og hér
á landi hélzt þessi forna iðn í heiðri lítið sem ekkert
breytt allar aldir, fram undir vora daga.
Mikil ógrynnis ósköp eru það sem búið er að smíða af
stafaílátum á íslandi þessar ellefu aldir. Það er rétt hægt
að hugsa sér hvað til þurfti á meðalheimili, hvað þá
stórbúi, meðan öll mjólk var unnin, geymd og etin heima.
Séra Stefán Ólafsson í Vallanesi segir í kvæði:
Búrið geymir býsna margt,
bœði ker og annað þarft,
aska, diska, öskjumar,
ámur, trog og skjólumar,
kimur líka og kœsidallar kúra þar.
Og hefði þó prestur ekki verið í neinum vanda með
að telja upp miklu fleiri tegundir eða afbrigði stafaíláta,
ef vísa hans hefði þurft á því að halda. En það er víst
að eftirspurnin eftir stafaílátum alls konar hefur verið
mikil, og því er það sýnilegt að snemma á öldum hefur
dafnað talsverður iðnaður af þessu tagi í þeim lands-
hlutum þar sem efni var auðfengið til smíðanna. Það var
í rekaplássunum, á Ströndum, Skaga, Sléttu og Langanesi,
en þó einkum og sér í lagi á Ströndum. Þar var íláta-
smíðin reglulegur heimilisiðnaður. Menn smíðuðu heima
og fóru svo í söluferðir með varning sinn, Strandasái og
önnur ílát, sem voru sérgrein þeirra.
Iíugmyndin að baki stafakerinu er dásamlega snjöll:
Að setja saman vatnshelt ílát úr mörgum spýtum sem
haldið er í föstum skorðum án þess að nokkurs staðar
sé neglt. Það hefur valdið straumhvörfum í ílátasmíð þeg-
ar þetta snillibragð var uppgötvað. En eins og margt
sem geníalt er, lýtur það einföldu lögmáli. Og einföld
voru tækin sem gömlu ílátasmiðirnir notuðu til iðju
sinnar. Engu að síður var það vandi að smíða gott ker.
Enginn varð góður ílátasmiður nema sá sem í sér hafði
reynslu kynslóðanna, sem líka má kalla smiðsauga og
smíðahönd. Fyrst var að velja efnið, handfara viðinn,
þurrka og búta niður. Oftast var fura notuð í ílátin, og
hún mátti ekki vera kvistótt og ekki liggja skakkt í
henni. Og vel varð hún að vera þurr. Botn var bezt að
væri úr einni fjöl, en það var aðeins hægt þegar ílát
voru smá. Annars voru botnfjalir felldar þétt hver að
annarri, bindingaðar saman og síðan styrktar með okum.
26
HUGUR OG HOND