Hugur og hönd - 2019, Blaðsíða 15

2019 HUGUR OG HÖND 15
Sagan
Bókband á sér langa sögu og hefst
skömmu eftir að bókin kemur
til sögunnar. Á Íslandi er talið
sennilegast að ritlist hafi hafist
skömmu eftir kristitökuna árið
1000 og fyrstu bækurnar hafi
verið kirkjurit sem komu með
prestum sem sóttu menntun sína
til útlanda, aðallega til Þýska-
lands, Frakklands og Englands.
Þegar þessar bækur gengu úr sér
og kirkjuleg rit, aðallega messu-
bækur voru þýddar á íslensku má
segja að bókagerð hefjist. Bók-
bandið hófst um leið og ritlistin þar
sem bókband er stór hluti af bóka-
gerðinni. Margbreytilegt band
hefur tíðkast frá upphafi svo sem
skrautband á dýrum guðspjalla- og
messubókum. Algengara var þó
ódýrara band þar sem bókfellið var
bundið í tréspjöld og hvorki kjölur
né spjöld klædd skinni og óskreytt.
Spjöldin voru þykk og þar með
þung á ferðalögum presta um
sóknir og þá fóru menn að sauma
kverin beint í skinnið sem var tals-
vert stærra en kverið og myndaði
þá nokkurs konar poka utan um
það. Oft var skinnið verkað á þann
hátt að hárið var látið halda sér og
af því drógu bækur nöfn sín svo
sem Rauðskinna og Gráskinna.
Árið 1585 setti Guðbrandur
biskup Þorláksson upp bókbands-
stofu á Hólum. Talið er að bókband
Guðbrands hafi mótað iðnina fram
á 19. öld. Spjöld voru úr tré og klædd
skreyttum skinnum. Á árunum
fram að seinni heimsstyrjöldinni
voru flestar bækur bundnar inn í
höndum því bókbandsvélar voru
fáar. Venja var að binda bækur inn
í skinn eða bókbandsléreft.
Á millistríðsárunum þekktist
aðeins til brotvéla, saumavéla og
gyllingarvéla. Öll önnur bókbands-
vinna var gerð í höndum. Í síðari
heimsstyrjöldinni jókst bóka- og
blaðaútgáfa og þá bárust ný efni til
bókbands til landsins. Þó nokkuð
var þó bundið í skinn á þessum
árum. Í stríðslok og á árunum eftir
stríðið fór fólk að hafa meira fé
milli handanna, bókin varð vinsæl
gjöf og bóksala jókst mikið. Þá
komu til hraðvirkar vélar, brot-
vélar, saumavélar og rafknúnir
hnífar. Þar með margfölduðust
afköstin. Á árunum 1970-1981 jók
enn á tækjakost við bókband og
um 1990 var flest bókband unnið
í vélum.
Áhöld og starfsaðferð
Helstu áhöld, verkfæri og efni-
viður við handbókband eru sauma-
stóll, pressur, filettar, stimplar
(gyllingaráhöld) og ýmisskonar
leður, pappi og pappír.
Þegar gömul bók er bundin inn
þarf að byrja á að velja efniviðinn
þ.e. skinnband í djúpfals og ákveða
litinn á skinninu. Valið fer eftir
innihaldi og aldri bókar og í sam-
ræmi við bókarkápu. Með hliðsjón
af því eru gerð og litur saurblaða
valin. Vinnan hefst á að leysa upp
bókina þ.e. skera á saumþræðina