Hugur og hönd - 2019, Blaðsíða 43

2019 HUGUR OG HÖND 43
H ö f u n d u r te xta o g l j ó s m y n d a : Guðrún Helga Jónsdótt ir
Nálaprillur, einnig kallaðar fjaðranálhús, fjaður-
nálhús eða einfaldlega nálhús, eru lítil handsaumuð
veski með bútum úr fjaðurstöfum, oftast úr álftum
eða mávum. Prillan er saumuð utan um stafina og
lok haft yfir til að halda nálunum á sínum stað. Hefur
þetta verið mjög persónulegur hlutur þar sem hver
einasta stúlka og kona þurfti að hafa nálar sínar á
vísum stað. Fyrir utan að sauma og gera við fatnað sá
kvenfólk um skógerð og bætur á þeim. Í nálaprillum
á söfnum landsins fylgja oft nálar ofan í fjaðurstöf-
unum og eru þær í nokkrum stærðum og gerðum.
Elsta heimild um nálaprillu sem fannst við þessi
greinaskrif er vísa eftir Pál Jónsson Vídalín, lögmann
(1667-1727). Hann orti vísu um nálaprillu Þrúðar
Þorleifsdóttur biskupsfrúar á Hólum (1666-1738).
Upp eg lokið ekki get, nema öðru megin,
horfið þið á að hún er dregin
holinu neðra varð ég feginn
(úr Vísnabók Páls Vídalíns)
Í bókinni Íslenzkir þjóðhættir eftir Jónas Jónasson
frá Hrafnagili er talað um nálhús sem smíðuð voru úr
tré og nálaprillur sem voru gerðar úr 5-6 álftafjaður-
stöfum og utan um þá var eltiskinn en eins og Jónas
segir: „saumar voru og á milli fjöðurstafanna. Síðan
var þetta klætt með klæði eða silki og var það saumað
niður milli fjöðurstafanna að framan en slétt bakatil.
Útsaumur eða snúrulagningar voru á prillunum að
framan og sömuleiðis á lokinu, stundum útsaumað
fangamark eigandans. Svo var lok, sem lagðist yfir
opin, og var því hneppt í hnapp á miðri prillunni“ (Jónas
Jónasson, 1961, bls. 124). Þessi tegund af nálhúsum
var greinilega enn vel þekkt um og eftir aldamótin
1900 en Jónas safnaði upplýsingum um þjóðhætti á
landinu á árunum 1910 til dauðadags 1918 (Halldóra
Rafnar, bls. VII).
Ef skoðaðar eru spurningaskrár Þjóðminjasafns
Íslands frá árunum 1964-1990 þar sem spurt er
um nálaprillur eru þær greinilega vel þekktar en
svarendur eru fæddir á árunum 1884-1925. Þó eru
nokkrir sem höfðu ekki heyrt um þær (t.d. ÞÞ 9889,
9908) sem þarf ekki að þýða að fólk hafi ekki vitað um
hvaða hlut er að ræða eins og karl fæddur 1893, sem
kannaðist ekki við nafnið en lýsir síðan nálhúsi með
leggjum úr fjöðrum. Hann segir einnig að hver kona
og stúlka hafi átt sitt nálhús og nálar og hafi oft verið
vinagjafir (ÞÞ 1719). Hver tegund af nál var geymd í
sínu hólfi eða fjaðurstaf svo auðvelt var að finna þær
(ÞÞ 9820, ÞÞ 2041). Geymdu konurnar nálaprillurnar
sínar í pilsvasanum en þær sáu yfirleitt um skógerð
og viðhald skinnskóa (ÞÞ 2822, 929). Þessu lýsir
Guðmundur Þorsteinsson ítarlega í bók sinni Horfnir
starfshættir.
Nálar voru af nokkrum gerðum og helst voru þrjár
stærðir notaðar við skósaum. Minnstu nálarnar voru
Nálapri l lurnar í Skógasafni
M y n d 4 : S k ó n á l a r a f ý m s u m s t æ r ð u m .