Hugur og hönd - 2019, Qupperneq 18

18 HUGUR OG HÖND 2019
Í Þjóðminjasafni Íslands eru
varðveitt rúmlega 60 glituð söð-
uláklæði og mörg til viðbótar á
minja- og byggðasöfnum á Íslandi
sem flest eru frá 19. öld. Í þessari
grein er fjallað um söðuláklæðin,
gerð þeirra, notkun og sérkenni
og komið inn á þann mun sem er
á glitofnum og glitsaumuðum
áklæðum. Það sem einkum vekur
athygli við söðuláklæðin er að þau
eru alsett litfögru glitofnu eða
glitsaumuðu munstri á svörtum
einskeftugrunni. Rýnt verður í
munsturhefðina, hvað einkennir
hana og hvaðan munstrin eru
hugsanlega upprunnin. Þá verða
skoðaðir þeir litir sem ríkja á söð-
uláklæðum og leitt getum að úr
hvaða plöntum bandið var litað.
Söðuláklæði voru lögð yfir
gömlu kvensöðlana, sem hér voru
notaðir fram yfir miðja nítjándu
öld og þau virðast hafa átt sitt
blómaskeið á 19. öldinni. Þau lögð-
ust af þegar djúpu kvensöðlarnir
viku og teknir voru upp ,,ensklag-
aðir kvensöðlar“, undir eða um
1880.1
Í bók Jónasar Jónssonar á Hrafna-
gili Íslenskir þjóðhættir segir um
gömlu söðlana:
,,Yfir söðulsveifina var svo
lagður glitofinn dúkur, allur ofinn
með bláum og rauðum glitrósum.
Endarnir voru látnir ganga fram
í setuna og ofan, svo langt sem
þeir gátu, og hylja bríkurnar sem
mest. Dúkur þessi hét áklæði, og
var það um tveggja álna breitt og
þriggja álna langt. [...] Þegar riðið
var í söðlum þessum, var áklæðið
oft bundið með bandi utan um
fætur þeirra fyrir ofan fótaskör-
ina, líklega til þess að varna því, að
ryk eða slettur næðu til fótanna
– en hættulegt hefir það verið,
ef nokkuð bar út af. Því var hætt,
þegar kom fram á 19. öld.“2
Engin söðuláklæði hafa varð-
veist frá 17. eða 18. öld enda textíll
hér á landi jafnan nýttur þar til
ekkert var eftir af honum. Í seinni
tíð var alltaf talið að söðuláklæðin
hafi verið glitofin, en komið hefur
í ljós að sum þeirra eru glitsaumuð.
Þá var afbrigðilegt glitspor notað
til þess að líkja eftir íslenskum
glitvefnaði. Talsverð nákvæmn-
isvinna er að greina þar á milli.
Hvítur tvinnaþráður var hafður
með í uppistöðunni til að marka
sporabreiddina og þannig auð-
velda glitsauminn, en fjarlægður
að verki loknu.3 Hefur svartur ein-
skeftudúkurinn fyrst verið ofinn
og þá glitsporin saumuð í dúkinn
samkvæmt munstri.
Nokkur af þeim söðuláklæðum
sem eru tvídúka og saumuð saman
í miðju eru glitsaumuð en ekki
glitofin og kann það að stafa af því
að víða hafi ekki verið til breiðir
vefstólar til að vefa þau í einu
lagi eða kunnátta í glitvefnaði
ekki verið til staðar. Trúlega er
fljótlegra að vinna söðuláklæðin á
þennan hátt, þó ekki sé vitað hvort
það hafi verið tilgangurinn með
glitsaumnum. Það getur reynst
erfitt að greina á milli glitsaums
og glitvefnaðar, en þegar vel er að
gáð má sjá að þar sem tveir litir
mætast í ofnum glitsporum þá
vefast litirnir hver inn í annan á
litasamskeytum en í glitsaumi eru
sporin aðskilin.
Í rituðu máli á 20. öld er einna
helst talað um söðuláklæði í
sambandi við vefnaðartegund-
ina íslenskt glit vegna þess að
flest varðveitt áklæði eru glituð,
þ.e. ofin með þeirri aðferð sem
heitir íslenskt glit.4 Íslenskt glit
virðist vera eina alíslenska vefn-
aðartegundin og er frábrugðið
Söðuláklæðin gömlu
H ö f u n d u r : Ragnheiður Þórsdótt ir - L j ó s m y n d i r : Þ jóðminjasafn Íslands, bir tar með leyfi safnsins