Bændablaðið - 08.03.2018, Page 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 8. mars 2018
Appelsínugular gulrætur eins
og við þekkjum best komu fram
á sjónarsviðið á 16. öld þegar
hollenskir garðyrkjumenn
frjóvguðu saman rauðum og gulum
afbrigðum gulróta. Gulrætur voru
leynivopn Grikkja í stríðinu um
Trójuborg.
Áætluð heimsframleiðsla á
gulrótum er tæp 40 milljón tonn.
Kína er langstærsti ræktandi gulróta í
heiminum og hefur verið það í mörg
ár og mest er ræktunin í Shandong,
Hebei og Fujian héruðum. Talið er
að gulrótarframleiðsla í Kína sé um
18 milljón tonn, sem er um 45%
heimsframleiðslunnar. Úsbekistan
sem er í öðru sæti framleiðir tæp
tvö milljón tonn. Rússland er þriðji
stærsti ræktandinn með 1,7 milljón
tonn, Bandaríki Norður-Ameríku
er í fjórða sæti með 1,4 milljón
tonn og Úkraína í því fimmta og
ræktar um 900 þúsund tonn. Þar á
eftir koma Pólland, Bretlandseyjar,
Japan, Þýskaland og Tyrkland, sem
öll framleiða undir 800 þúsund tonn
á ári.
Kínverjar eru stærsti útflytjandi
gulróta í heiminum og flytja mest
til Sádi-Arabíu, Kanada, Taílands,
Malasíu og Mongólíu.
Þýskaland, Belgía Bandaríkin
Norður-Ameríka, Rússland,
Frakkland, Kanada og Sameinuðu
arabísku furstadæmin eru þau lönd
sem flytja inn mest af gulrótum.
Samkvæmt upplýsingum á vef
Hagstofu Íslands voru ræktuð um
778 tonn á Íslandi árið 2016 og flutt
inn tæp 795 tonn.
Á vef Hagstofu Íslands eru nýjar
gulrætur og næpur settar í sama
tollflokk og árið 2017 voru flutt inn
samanlagt af þessum tegundum rétt
805 tonn. Teljast verður líklegt að
miðað við neysluvenjur Íslendinga að
stór hluti séu gulrætur. Mest er flutt
inn frá Hollandi, rúmur helmingur,
og svo Danmörku og Spáni. Ekki
fundust tölur um innflutt magn af
frystum gulrótum eða gulrótum í
annars konar formi.
Ættkvíslin Daucus
Innan ættkvíslarinnar Daucus, sem
er af sveipjurtaætt, finnast um 25
tegundir. Flestar eru tvíærar en
einstaka tegund ein- eða fjölær.
Allar mynda þær stólparót. Blöðin
smá, sepótt, fíngerð og samsett
úr gagnstæðum og dökkgrænum
smáblöðum sem saman mynda fjaður-
eða þríhyrningslaga laufblað sem
mjókkar í endann. Blómstilkurinn
hærður og mislangur eftir tegundum
en getur hæglega náð eins metra
hæð. Saman mynda blómin, sem eru
smá og með hvít, gul, bláleit, bleik
eða rauð krónublöð, sveipinn sem
ættin er kennd við. Skordýr sjá um
frjóvgun blómanna. Fræin bjúglaga,
2 til 5 millimetrar að lengd, hart og
þurrt viðkomu og sum með krókum
sem festa sig í feld dýra og dreifast
þannig.
Tegundir innan ættkvíslarinnar
eru þekktar villtar víða um heim
en algengastar í tempraða beltinu
í löndunum við Miðjarðarhafið og
Suðaustur-Asíu. Þekkasta tegundin
innan ættkvíslarinnar er gulrót,
Daucus carota ssp. sativus, sem er
ræktunarafbrigði villigulrótarinnar
D. carota.
Gulrætur voru skepnufóður
Appelsínugular gulrætur eins og við
þekkjum þær sem rótargrænmeti
eru ræktunarafbrigði villigulróta
og ólíkt sætum nútímagulrótum eru
villigulrætur rammar á bragðið. Þær
eru tvíærar og rótin nýtt til matar eftir
vöxt á fyrra ári áður en hún trénar um
of. Blöðin eru einnig æt í litlu magni
og notuð sem krydd löngu áður en
menn fóru að borða ræturnar. Blómin
gefa af sér fölhvítan lit við litun.
Löngu áður en gulrætur voru
vinsælar sem mannamatur í
Evrópu voru þær helst nýttar sem
skepnufóður og þóttu góðar fyrir
nautgripi.
Fræ plöntunnar voru notuð
í lækningum, meðal annars við
sársaukafullum þvaglátum og
óreglulegum tíðum. Í dag eru
gulrætur taldar geta bætt meltingu
og dregið úr náttblindu.
Í gulrótum er mikið af litarefni
sem kallast bete-kaóten sem líkaminn
notar til að búa til A-vítamín. Auk
þess sem í þeim eru B- og C-vítamín
og steinefni. Gulrætur innihalda
talsvert af sykri.
Í matreiðslu eru gulrætur
notaðar á fjölbreyttan hátt, í salöt,
grænmetisrétti, súpur, kökur, safa og
búðinga. Gulrætur innihalda sáralitla
sterkju. Mikil neysla á gulrótum
getur valdið því að húðin verði
appelsínugul.
Dæmi eru um að þurrkuð
gulrótarlauf hafi verið reykt í staðinn
fyrir tóbak ef tóbak var af skornum
skammti.
Hundruð eða þúsundir afbrigða
Í grófum dráttum er gulrótum skipt
í tvo flokka, asískar og vestrænar
gulrætur. Asísku gulræturnar eru
yfirleitt rauðleitar eða fjólubláar
og er fjölbreytni þeirra mest í
Afganistan, Rússlandi, Íran og á
Indlandi. Vestrænar gulrætur eru
ljósari og oftast appelsínugular.
Gulrætur eru til í hundruðum
eða líklega þúsundum landsorta,
ræktunarafbrigða, stað- og tilbrigða.
Þær eru í öllum regnbogans litum,
appelsínugular, hvítar, gular, svartar,
rauðar, fjólubláar og mislitar. Lögun
þeirra er mismunandi, allt frá því að
vera litlar og kúlulaga yfir í stórar og
langar eða kræklóttar og kynjalaga.
Í Kína, sem er stærsti ræktandi
gulróta í heiminum, er afbrigðið
Gulrætur eru til í hundruðum eða líklega þúsundum landsorta, ræktunarafbrigða, stað- og tilbrigða.
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Gulrætur eru í öllum regnbogans litum, appelsínugular, hvítar, gular, svartar, rauðar, fjólubláar og mislitar.