Fréttablaðið - 23.05.2020, Blaðsíða 26

Kæfisvefn er ansi dulinn vandi og er alls ekki bundinn við það að glíma við of þyngd,
þó það sé algengara hjá slíkum ein-
staklingum.
Svo er það líka mýta að maður
þurfi að hrjóta eða draga ýsur veru-
lega og jafnvel fara í öndunarstopp
til að svo sé.
Þeir sem glíma við dagsyfju eða
orkuleysi og hafa ekki fengið góða
skýringu á þeim einkennum, ættu
að hugleiða skimun fyrir kæfisvefni.
Önnur einkenni eru hausverkur að
morgni, einbeitingarskortur, aukin
svitamyndun að nóttu og jafnvel
skert kynhvöt.
Þá er til mikils að vinna að skima
hreinlega fyrir þessum sjúkdómi,
þar sem hann er í raun sjálfstæður
áhættuþáttur fyrir hjarta- og æða-
sjúkdómi, háþrýstingi auk hjart-
sláttartruflana.
Það er auðvelt að skoða og meta
hvort þú glímir við kæfisvefn. Í
fyrsta lagi notast læknirinn við
spurningalista og fer í gegnum skoð-
un og mat á sjúklingi. Greiningin fer
þó fram með því að sofa með tæki
sem nemur hrotur, hreyfingar,
öndunartíðni, hjartslátt, súrefnis-
mettun og fall hennar að næturlagi.
Slík tæki eru býsna nákvæm og
verulega hjálpleg. Þeir sem grein-
ast með kæfisvefn þurfa að skoða
sérstaklega hvort það er eitthvað
í þeirra lífsstíl, umhverfi og atferli
sem getur ýtt undir hann og losa
sig við það. Í sumum tilvikum
dugir það eitt og sér, en svo eru til
bitgómar, ýmsar aðgerðir eru einn-
ig framkvæmdar en í mjög mörgum
tilvikum þarf að nota vél að nóttu til
að sofa með, sem heldur ákveðnum
þrýstingi á öndunarveginum og þar
með súrefnismettun.
Ef þú ert í vafa láttu þá prófa þig!
Ertu með
kæfisvefn?
Kæfisvefn er alls ekki bundinn við
þá sem glíma við ofþyngd.
Það að fá hausverk getur verið alveg ferlega vont en f lest ok kar kannast v ið
það. Algengasta formið á slíku er
spennuhöfuðverkur, sem umlykur
höfuðið eins og belti og getur skap-
að ýmis önnur óþægindi.
Vöðvabólga er stór áhrifaþáttur í
myndun höfuðverkja. Sérstaklega
á það við einstaklinga sem vinna
einhæfa skjávinnu, eða eru búnir
að lenda í forskaða, líkt og áverka
á háls og herðar sem algengt er í
aftanákeyrslum svo dæmi sé tekið.
Verulega getur reynt á þá sem fá
reglu lega og tíða höfuðverki og er
mígr eni þar frægast og er skilgreint
sem stingandi, púlserandi verkur,
sem er iðulega á sama staðnum
endur tekið, yfirleitt öðrum megin
í höfðinu.
Það skapar samhliða mikil
óþægindi, eins og ljós- eða hljóð-
fælni, ógleði og jafnvel uppköst.
Þessi sjúkdómur kemur í köstum
og getur staðið allt frá nokkrum
klukkustundum upp í marga daga
í svæsnustu tilvikum og veldur iðu-
lega verulegri röskun á lífi þeirra
sem við hann glíma.
Sumir fá fyrirvara á köstum og
geta þá brugðist við með lyfjagjöf
áður en kastið verður óbærilegt,
aðrir eru ekki svo heppnir. Nauð-
synlegt er að greina mígrenið og
útiloka aðrar orsakir höfuðverkja.
Mikið er rætt um triggeringar eða
útleysara á verkjaköstin og hafa þar
verið talin upp atriði líkt og svefn-
leysi, streita, föstur og ofát, áfengi,
kaffi, ostar, krydd, breytingar á
umhverfisþáttum, eins og veður,
mikil sól, lykt, ilmvatn og svo vita-
skuld hormónabreytingar sem og
lyf.
Hver og einn lærir á sitt mígreni
og er í þeim anda að forðast þætti
sem geta skapað köstin. Það er þó
ekki hægt að öllu leyti og þarf þá
að vera hægt að grípa til meðferðar
sem rýfur hausverkjakastið.
Venjuleg verkjalyf eins og Para-
cetamol geta virkað ágætlega en
oftsinnis þarf blöndu af lyfjum og
er þá bætt við bólgueyðandi lyfjum
eins og Íbúprófeni.
Blöndur af þessum lyfjum auk
koffíns eru algengar víða en í f lest-
um tilvikum þurfa mígrenisjúk-
lingar virkari lyf og eru þá triptan-
lyf iðulega fyrsta val.
Þá er í sumum tilvikum nauð-
synlegt að nota jafnvel morfínskyld
efni, en þau ætti að forðast í lengstu
lög.
Ýmis lyf eru til og þá bæði í formi
töflu- eða úða, eða sem stungulyf.
Sumir nota lyf sem fyrirbyggjandi
meðferð og hefur verið horft í
nokkra f lokka lyfja, þar með talin
blóðþrýstilyf, f logaveikilyf, þung-
lyndislyf og svo auðvitað í sprautu-
formi bótox, fyrir þá sem eru með
mjög slæmt mígreni sem ekki svarar
meðferð.
Fyrir utan lyfin er nauðsynlegt
að halda sig við rútínu, drekka vel
af vatni, sofa nægjanlega mikið og
hreyfa sig reglulega, sem eru ráð
sem henta við öllum sjúkdómum.
En varðandi mígreni eru þau
sérstaklega mikilvæg til að draga
úr tíðni kasta auk þess að stunda
slökun.
Hausverkurinn
Reglulegir og tíðir hausverkir reyna
á og er mígreni þar algengast.
Viðkomandi eiga í vissum vanda með að nema umhverfi sitt og eiga sam-skipti við annað fólk og myndast mynstur
sem geta verið býsna ósveigjanleg.
Þá eru þau oft á skjön við það sem
samfélag viðkomandi upplifir og
þannig skapast talsverður munur
á væntingum og upplifun og viss
togstreita, sem hefur aftur veruleg
áhrif á líf og líðan einstaklinga og
fjölskyldna þeirra.
Við könnumst f lest við það sem
kallast samfélagsleg norm hegðunar
og þess sem við væntum almennt
frá öðrum í kringum okkur. Þetta
getur skapað aðlögunarvanda ein-
staklinga sem glíma við þessar rask-
anir og truf la alla hlutaðeigandi.
Það er þó býsna algengt að sá sem er
veikur geri sér jafnvel ekki almenni-
lega grein fyrir trufluninni, þar sem
hegðun og gjörðir hans eru honum
eðlilegar.
Oftast koma þessar raskanir fram
á unglingsárum eða jafnvel fyrr og
geta þær verið mjög afgerandi. En
engu að síður eru til vægari form
þar sem einstaklingurinn hefur
ágæta hæfni og truf lunin er lítil.
Oft versna einkenni með aldri og
greiningin kemur þá ekki fyrr en
löngu síðar.
Röskunum skipt í hópa
Þessum persónuleikaröskunum
er skipt upp í nokkra hópa ef kalla
má og er fyrst að telja þær sem
byggja á ákveðnum aðsóknar- eða
ofsóknarhugmyndum (paranoid).
Þar sem viðkomandi finnur fyrir
nær stöðugu vantrausti og grun-
semdum, án ástæðu, um að aðrir
muni gera honum mein, eða koma á
hann höggi hvers konar, maki muni
halda, eða sé að halda fram hjá og
ýmiss konar áhyggjur.
Þetta skapar lélega sjálfsmynd
og óöryggi sem kemur fram með
ýmsum hætti. Nokkur frekari form
eru til, svokölluð schizoid og schizo-
typal, sem flokka má með þeim fyrri
og hafa ákveðin sérkenni tómleika
og þess að vilja ekki tengjast öðrum,
auk mjög sveiflukenndrar líðanar og
skapofsakasta. Tenging við sérstaka
hegðun, klæðaburð, hugmyndir og
fleira, koma hér einnig fram.
Aðrar persónuleikaraskanir, sem
byggja á andfélagslegri hegðun,
lygum, stuldi, ofbeldi, lélegri hvata-
stjórnun og ítrekuðum vandræðum,
eru vel þekktar. Þá eru kannski
einna algengastar svokallaðar „bor-
derline“ raskanir, sem má líkja við að
séu á rófi einkenna óöryggis, hvata-
hegðunar, skyndiákvarðana og
mikilla skapsveiflna, jafnvel sjálfs-
vígshugsana og einnig áhyggjum af
því að verða ein eða yfirgefin.
Talað er um 10 mismunandi gerðir
persónuleikaraskana sem hafa allar
sín sérkenni, líkt og að ofan er talið,
sem þó geta blandast saman og verið
flókið að átta sig á nákvæmri sjúk-
dómsmynd. Dramatísk hegðun og
mikil áhrifagirni auk talsverðra
sveif lna í skapi, ákvörðunum og
gildum er í histrionískum röskunum
meginlínan. Á meðan sjálfsánægju-
röskun (narcisstic) sýnir fyrst og
fremst brenglað innsæi á eigið ágæti
og getu, auk hroka.
Það má nefna þá sem glíma við
fælni sem megininntak vandans og
að forðast fólk, mannamót, vinnu-
staði og jafnvel nána vini og fjöl-
skyldu. Þá eru þeir sem eru of háðir
öðrum og geta með engu móti séð
fyrir sér að vera einir eða að geta
séð sér farborða. Þessir aðilar fara
strax í samband eftir sambandsslit
svo dæmi sé tekið. Að lokum eru
það þeir sem glíma við þráhyggju
og áráttu, sem stóran hluta af hegð-
unar- og samskiptavanda sínum,
stífir og þverir, nískir og með mikla
fullkomnunaráráttu.
Sérvitringar og erfiðir
Að þessu sögðu er ljóst að það þarf
töluverða lagni við greiningu og
nálgun, auk meðferðar. Þeir aðilar
sem glíma við slíkar raskanir, hvert
sem megininntak þeirra er, eru oft
og tíðum vel virkir einstaklingar,
sem gengur ágætlega að fóta sig í
gegnum lífið. Sumir voru kallaðir
sérvitringar á sínum tíma, eða erf-
iðir, og er ljóst að ekki eru allir í þörf
fyrir meðferð. Það er ákveðið róf
í þessum röskunum, og spurning
hversu afgerandi áhrif á líf og líðan
viðkomandi einstaklings og hans
fjölskyldu þær hafa.
Ástæður eru arf bundnar og
umhverfisþættir á mótunarárum
eru lykilatriði, að talið er, í þróun
slíkra sjúkdóma. Áfengis- og vímu-
efnavandi getur haft áhrif.
Greiningarferlið fer fram fyrst og
fremst með sögutöku og skoðun.
Engar sértækar rannsóknir eru
greinandi í raun og veru og lúta
blóð- og myndgreiningarrannsóknir
fyrst og fremst að því að útiloka aðra
sjúkdóma. Meðferðin er margvísleg
frá því að vera mjög lítil og fyrst og
fremst stuðningur, yfir í þunga lyfja-
meðferð auk sálfræði- og geðlæknis-
hjálpar, eins og eðlilegt er miðað við
flækju og alvarleika hvers máls og
einstaklings fyrir sig.
Persónuleikaraskanir
Persónuleikaraskanir falla undir geðsjúkdóma og eru býsna margvíslegar, en í grunninn
má segja að þeim sé sameiginlegt að þar fara saman truflanir á hugsun, hegðun og virkni.
Persónuleikaraskanir koma oftast fram á unglingsárum eða jafnvel fyrr og versna einkennin sem geta verið mjög afgerandi oft með aldri. MYND/GETTY
Óeðlilegt <90%
Lágt 90-95%
Eðlilegt 95-100%
Svona áttu að
metta súrefni
Teitur
Guðmundsson
læknir
SUMIR VORU KALLAÐIR
SÉRVITRINGAR Á SÍNUM
TÍMA, EÐA ERFIÐIR, OG ER
LJÓST AÐ EKKI ERU ALLIR
Í ÞÖRF FYRIR MEÐFERÐ.
2 3 . M A Í 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R26 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð