Bændablaðið - 18.06.2020, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 18. júní 202040
Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræðum á Keldum
Hænsni hafa verið alin í sveitum
landsins um aldaraðir og á seinni
árum hefur hænsnahald í þéttbýli
færst í vöxt. Samkvæmt upplýs-
ingum frá Félagi eggjabænda er
talið að um 250.000 varphænur
séu á búum sem stunda eggja-
framleiðslu á Íslandi. Til viðbótar
eru hænur taldar vera á 300 til
400 heimilum, allt frá nokkrum
fuglum upp í hátt í 100 hænsni á
hverjum stað.
Hér verður stuttlega fjallað um
sníkjudýr hænsna á Íslandi. Annars
vegar sníkjudýr sem fundust nýver-
ið við rannsóknir á níu aðskildum
hænsnahópum frá ýmsum stöðum
á landinu, hins vegar tegundir sem
eru taldar hafa fundist á Íslandi um
og eftir miðja síðustu öld. Samtals
eru þetta 22 tegundir sníkjudýra.
Nýlega var fjallað um þetta efni
í grein í opnum aðgangi í ritinu
Icelandic Agricultural Sciences
(sjá: https://doi.org/10.16886/
IAS.2020.01 ).
Uppruni hænsnastofnsins
Heimilishænsn hérlendis eru lit-
skrúðug og margbreytileg í útliti.
Ýmsir hafa viljað kenna þennan
stofn við landnámsöldina og tala um
landnámshænur. Þetta er þó rang-
nefni. Það hefur nefnilega komið í
ljós að heimilishænsnin hérlendis
eru afsprengi ítrekaðs innflutnings
hænsna frá ýmsum Evrópulöndum,
ekki hvað síst á 19. og öndverðri 20.
öld. Innfluttu fuglarnir blönduðust
svo hænum sem fyrir voru í landinu.
Fyrir nokkrum árum héldu sér-
fræðingar við Landbúnaðarháskóla
Íslands, þau Albína Hulda Pálsdóttir
og Jón Hallsteinn Hallsson, erindi
sem þau nefndu Landnámshænan
- Er góð saga gögnum betri? Fóru
þau yfir erfða-, sagn- og forn-
leifafræðileg gögn um uppruna og
þróun íslenska stofnsins og komust
að þeirri niðurstöðu að það væri
goðsögn að hér væri sérstakur land-
námsstofn. Sama gildir vitaskuld
hvað varðar sníkjudýr í stofninum,
þau hafa ítrekað borist til landsins
með hýslum sínum á liðnum öldum.
Sníkjudýrafánan í dag segir því
ekkert um sníkjudýr raunverulegu
landnámshænsnanna.

Margvíslegir lífshættir og
mismunandi aðsetursstaðir
Flest sníkjudýr fylgja hýslum sínum
í gegnum súrt og sætt, einkum þó
tegundir sem hafa beina lífsferla
eins og til dæmis svipudýr og
hníslar (einfrumungar) og flestir
þráðormar (til dæmis spóluormar,
hárormar, botnlangaormar) sem lifa
í meltingarvegi hænsnfugla. Þessi
sníkjudýr fjölga sér beint, án að-
komu annarra lífvera (millihýsla),
þeir smitast við að fá í sig þolhjúpa
eða egg sem upprunin eru úr driti
fuglanna (saurmengun). Og svipað á
við um óværutegundir eins og nag-
lýs og fjaðurstafamítla sem lifa ævi-
langt í fjaðrahaminum. Lífsferillinn
er beinn, sníkjudýrin berast milli
fugla við beina snertingu, oft meðan
hænurnar liggja á ungunum. Ein
hárormategundin (Capillaria
caudinflata) sem lifir í meltingar-
vegi hefur þó flókinn lífsferil, egg
ormsins þroskast ekki nema hafa
farið í gegn um meltingarveginn á
ánamaðki, hænan smitast svo við
að éta ánamaðk með þroskuðu eggi.
Ánamaðkar eru líka smituppspretta
svipudýrsins Histomonas melea-
gridis, einfrumungs sem hér fannst
um miðbik síðustu aldar en virðist
nú horfin og afskaplega stopular
heimildir eru til um. Þetta frumdýr
lifir í botnlöngum og lifur hænsna
og það dreifði sér milli hænsna með
því að búa um sig inni í eggjum
botnlangaormsins Heterakis gall-
inarum. Slík egg, með svipudýrið
innanborðs, voru svo gjarnan innan
í ánamöðkum sem hænsnin lögðu
sér til munns.
Naglýs og fjaðurstafamítlar lifa
stöðugt á fuglunum og drepast fljót-
lega ef hýsillinn er yfirgefinn. Öðru
máli gegnir um óværu sem sjaldnast
lifir á fuglunum sjálfum, tegundir
sem halda að mestu til í námunda
við fuglana inni í hænsnahúsunum.
Þetta eru vel hreyfanlegar tegund-
ir sem eiga það sammerkt að lifa
á blóði og þurfa þær því að færa
sig reglulega yfir á fuglana til að
ná sér í næringu. Hér á landi eru
tvær skordýrategundir í þessum
hópi. Önnur þeirra er hænsnaflóin
Ceratophyllus gallinae, sem heldur
sig mest í hreiðurkössunum. Þar
eru flóalirfurnar frítt lifandi og éta
ýmsan úrgang, einungis blóðsjúg-
andi fullorðinsstigið lifir sníkju-
lífi. Hin er veggjalúsin Cimex lect-
ularis sem stundum fannst á árum
áður í upphituðum hænsnahúsum.
Þriðja blóðsjúgandi óværutegundin
hér á landi er hinn illræmdi rauði
hænsnamítill, Dermanyssus gall-
inae. Meira um hann hér neðar.
Nýlegu rannsóknirnar
Alls fundust 11 tegundir sníkjudýra
í þessari litlu könnun. Fjórar voru í
meltingarvegi, þrjár tegundir hnísla
(Eimeria spp.) svo og botnlanga-
ormurinn Heterakis gallinarum.
Útvortis fundust sjö tegundir, þrjár
mítlategundir og fjórar tegundir
naglúsa.
Skoðum lífshætti mítlategund-
anna. Þeir eru mjög ólíkir enda
hafa þessi sníkjudýr aðlagast afar
ólíkum aðstæðum. Nefnum fyrst
fjaður stafamítilinn Syringo phylus
bipecti natus sem lifir inni í holrými
fjaðurstafanna. Hann er
með langan sograna
sem rekinn er út í gegn
um vegginn til að sjúga
upp vökva úr slíðrinu sem
umlykur fjaðurstafinn.
Þessi tegund fannst nýver-
ið í fyrsta sinn hér á landi.
Önnur tegund er fótamít-
illinn Knemidocoptes
mutans. Hann lifir í húð-
inni á fótum. Með tímanum valda
mítlarnir áberandi hrúðurmyndun-
um, þykknunum og jafnvel örkumli
þannig að fuglarnir hætta að geta
gengið eðlilega. Mest ber á þessu
hjá gömlum fuglum því einkennin
ágerast með auknum aldri fuglanna.
Þriðja tegundin er rauði
hænsnsnamítillinn Dermanyssus
gallinae. Sá heldur sig mest í
rifum í innréttingum eða á setstöð-
um fuglanna milli þess sem hann
skríður yfir á fuglana til að sjúga
úr þeim blóð. Mítillinn sækir í að
sjúga blóð úr hænum að nóttu til
og þar sem mikið er af þessum
mítlum innandyra hætta hænur oft
við að vilja fara inn í hús að næt-
urlagi. Í rannsókninni hafði rauði
hænsnamítillinn náð sér svo vel
á strik í litlum hænsnakofa í bak-
garði á Reykjavíkursvæðinu að
hann var talinn hafa drepið eina af
fimm hænum í kofanum og jafn-
framt orðið til þess að varp hinna
snarminnkaði. Þegar að var gáð var
gífurlegur fjöldi mítla í kofanum en
hlýtt var innandyra því pera hafði
verið notuð þar til upphitunar. Hér
er um gamalgróna tegund að ræða.
Frétt um tilvist rauða hænsnamít-
ilsins hér á landi er til dæmis birt í
Norðanfara árið 1879. Erlendis er
þessi mítill vel þekktur vágestur í
hænsnahúsum. Þegar smit nær sér á
strik minnkar varp, fuglarnir verða
órólegir og sumir geta drepist. Skyld
tegund sem aldrei hefur samt fundist
hér á landi, norræni fuglamítillinn
Ornithonyssus sylviarum, lifir líka á
blóði hænsna. Hann lifir að staðaldri
á fuglunum sjálfum og er jafnan
talinn vera eitt alvarlegasta sníkju-
dýr sem herjað getur á hænur. Til
mikils er að vinna að þessi tegund
berist ekki til Íslands.
Fjórar naglúsategundir fundust.
Tvær þeirra (Goniocodes gallinae og
Lipeurus caponis) lifa einvörðungu
á fiðurpróteinum en hinar tvær
(Menopon gallinae og Menacanthus
stramineus) eru illskeyttari því þær
geta einnig sært húðina (eru með
bitkjálka) og lapið í framhaldinu
upp vökva sem þar rennur út.
Heilbrigðar hænur halda naglúsum
í skefjum með því að plokka þær
úr fjaðrahamnum með nefinu og
drepa með
því að kyngja þeim. En skaddist
nefbroddurinn við slys eða misvöxt,
eða þá að veikindi lama þrek
fuglsins til að tína lýsnar í burtu -
þá fjölgar naglúsunum hratt þannig
að eftir tiltölulega stuttan tíma verða
fuglarnir grálúsugir. Dæmi um slíkt
fundust í rannsókninni, þar fundust
upp í 5000 lýs á hænu sem fannst
svo dauð.

Eldri rannsóknir
Ellefu aðrar tegundir eru á lista
um sníkjudýr sem talið er að hafi
fundist í hænsnum hér á landi.
Þrjár þeirra eru frumdýr, gródýrið
Cryptosporidium meleagritis og tvær
svipudýrategundir: Trichomonas
gallinarum sem lifir í koki og efri
hluta öndunarvegar og áðurnefnda
tegundin Histomonas melagritis
sem orsakar veiki sem nefnd er
svarthöfðasótt. Þessara tegunda var
ekki leitað í áðurnefndri rannsókn
þar sem fuglarnir höfðu verið frystir
en það kemur í veg fyrir að hægt sé
að leita þeirra (lifandi) með beinni
skoðun. Slíkt mætti þó auðveldlega
gera með sameindalíffræðilegum
aðferðum.
Fimm þráðormar sem lifa í
meltingarvegi fundust ekki heldur
við nýlegu athuganirnar. Þetta eru
hænsnaspóluormurinn Ascaridia
galli og hárormategundirnar
Capillaria annulata, C. obsignata,
C. contorta og C. caudinflata. Og
naglúsin Goniodes dissimilis fannst
ekki heldur en vitað er að sú lifði
á hænum á Álftanesi fyrir um 30
árum. Líklegt er að hún leynist enn
hérlendis, jafnvel fleiri tegundir.
Fyrir tæpri hálfri öld var
einnig þekkt að veggjalýs Cimex
lectularius lifðu stundum í
hænsnahúsum, síðast var vitað um
hana á hænsnabúi í Kópavogi en
fljótlega tókst að útrýma henni. Á
seinni árum hefur veggjalús ítrekað
borist til landsins með ferðalöngum
en hvort hún hefur í framhaldinu
tekið sér bólfestu í hænsnahúsum
er óþekkt. Stundum sækir lúsflugan
snípulodda Ornithomya chloropus á
hænur. Hún sýgur blóð og er algeng
að sumarlagi á sumum villtum
fuglum en ekki er vitað til þær hafi
orðið vandamál í hænsnaeldi. Annað
eru uppi á teningnum varðandi
hænsnaflóna Ceratophyllus gallinae
sem stundum nær sér á strik. Fyrir
nokkrum vikum – um hávetur –
fundust hundruð flóa og flóalirfa
í hreiðurkössum í litlu upphituðu
hænsnahúsi á landsbyggðinni. Þessi
tegund er algeng á spörfuglum og
gæti flóin hafa borist með þeim í
hænsahúsið. Vegna þess að þar var
kynt og hlýtt innandyra getur flóin
fjölgað sér á öllum árstímum en við
náttúrulegar aðstæður eru fuglaflær
yfirleitt ekki á ferli fyrr en í apríl. Og
eru að mestu horfnar þegar kemur
fram á sumar. Köldu mánuði ársins
„þreyja þær þorrann og góuna“ á
púpustigi í hreiðrum villtra fugla.
Sníkjudýr sem lifa í blóðrás -
og iðraormar sem allir hafa flókna
lífsferla svo sem ögður (Digenea),
bandormar (Cestoda) og krókhöfðar
(Acantocephala) - hafa aldrei fundist
í hænsnum hér á landi en finnast
iðulega í hænsnum erlendis. Flestar
tegundanna geta ekki fjölgað sér
hérlendis þar sem nauðbundnir
millihýslar þeirra eru ekki til staðar
á Íslandi.
Lokaorð
Alls hafa 22 tegundir sníkjudýra
verið staðfestar sem sníkjudýr
heimilishænsna hér á landi. Margar
tegundanna virðast sjaldgæfar, aðrar
eru mjög algengar og geta sumar
hverjar valdið verulegum skaða
og jafnvel dauða hænsna. Í nýju
rannsókninni vakti það sérstaka
athygli að yfirleitt fundust sömu
tegundir sníkjudýra í eða á öllum
fuglum sem skoðaðir voru úr
hverjum hópi.
Í dag er lítið sem ekkert vitað
um svipudýrin sem hér fundust um
miðbik síðustu aldar. Sama á við
um hnísla Eimeria spp. Þeir hafa
aldrei verið rannsakaðir skipulega
hérlendis.
Fjöldi annarra sníkjudýra hrjáir
hænur erlendis. Mörg hver eru
hinir mestu skaðvaldar og kallar
tilvist þeirra á stöðuga notkun
eiturefna. Brýnt er að beita virku
innflutningseftirliti til að stemma
stigu við landnámi slíkra tegunda.
Karl Skírnisson,
dýrafræðingur
Þeim sem hyggst stofna til
hænsnaeldis í bakgörðum er
bent á að hægt er að koma í
veg fyrir að sníkjudýr eins og
til dæmis rauði hænsnamítill-
inn flytjist með lifandi fuglum
yfir á nýja heimilið með því að
kaupa egg sem komin eru að
klaki og ljúka útungun þeirra
á nýja staðnum. Sama má gera
þegar skipta á um varpstofn í
kofum sem verið hafa í notkun,
svo fremi sem kofinn hafi áður
verið rækilega þrifinn og sótt-
hreinsaður. Rétt er þó að kaupa
fleiri egg en færri því gera þarf
ráð fyrir því að hanar skríði úr
um helmingi eggjanna!
Byrjendur í hænsnaeldi
Fótamítillinn Knemidocoptes mutans lifir í húðinni á fótum. Smit leiðir til myndunar hrúðurs, húðin þykknar og langvarandi sýking getur leitt til örkumlunar.
Gula löppin er laus við smit, hrúðraða löppin er mítlasmituð. Mítillinn virðist allalgengur hér á landi, hann fannst í fimm hænsnahópum af níu í nýlegri
rannsókn.
Vandaður, einangraður hænsnakofi í bakgarði í
þéttbýli, hannaður fyrir fimm hænur.
Rauði hænsnamítillinn Dermanyssus
gallinae sýgur blóð úr hænsnum
að næturlagi en felur sig annars í
innréttingum í hænsnahúsinu þar
sem hann liggur milli máltíða á
meltunni, til dæmis undir setstöðum
eða í varpkössum fuglanna.