Fréttablaðið - 08.07.2020, Qupperneq 10

Þerneyjarsund er menning-
arlandslag sem verður eyði-
lagt af áætlanir Reykjavíkur-
borgar ná fram að ganga
Kórónaveirufaraldurinn hefur sýnt okkur hvernig yfirvöld á Norðurlöndum hafa brugðist
við með mismunandi hætti. Saman-
burður á viðbrögðum landanna við
kreppunni af völdum faraldursins,
gæti auðveldað yfirvöldum að taka
upplýstar og hnitmiðaðar ákvarðanir
þegar næsti heimsfaraldur gýs upp.
Norrænt samstarf
Norrænu forsætisráðherrarnir sam-
þykktu í ágúst 2019 nýja framtíðar-
sýn fyrir norrænt samstarf. Sam-
kvæmt henni eiga Norðurlöndin að
verða sjálf bærasta og samþættasta
svæði heims á árunum fram til 2030.
Þegar framtíðarsýnin var kynnt
þótti mörgum hún full metnaðar-
laus, þar sem samþættingin væri
þegar staðreynd á Norðurlöndum.
Allt frá árinu 1954 höfum við getað
ferðast frjálst milli landanna án
þess að framvísa vegabréfi og við
höfum búið við frjálsan vinnu-
markað. Á landamærasvæðum fer
fjöldi fólks daglega á milli landa
á leið í og úr vinnu. Eða þar til
COVID-19 faraldurinn gaus upp. Þá
var landamærum lokað og löndin
mótuðu hvert sína stefnu til að
bregðast við vandanum. Faraldur-
inn rak f leyg milli landanna, sem
enginn hafði séð fyrir.
Hvað hefur kreppan kennt
okkur fram að þessu?
Þrátt fyrir að lengi hafi verið búist
við heimsfaraldri var ekkert Norð-
urlandanna (eða nokkurt annað
land í heiminum) nægilega viðbúið
því hvernig bregðast ætti við heims-
faraldri. Kórónaveiran breiddist út
á ógnarhraða og barst til „allra“
landa samtímis. Faraldurinn olli
kreppu sem bitnað hefur á öllum
sviðum samfélagsins. Við höfum
einnig lært að þörf er á viðamiklu
alþjóðasamstarfi til þess að draga úr
áhrifum kreppunnar og taka á þeim.
Mikilvægasta lexían er líklega sú að
við verðum að hugsa upp á nýtt um
viðbúnað okkar við heimsfaraldri
og undirbúa okkur betur fyrir þann
næsta.
Norðurlöndin eru tiltölulega
fámenn og hver þjóð fyrir sig býr yfir
takmarkaðri færni og afkastagetu
til að bregðast við heimsfaraldri.
Ef Norðurlöndin eiga samstarf um
viðbúnað við heimsfaraldri, verða
þau öll mun betur undirbúin því
sem að höndum ber. Þjóðirnar gætu
hjálpast að í viðbrögðum við erfið-
leikunum og auðveldara yrði að tak-
marka neikvæðar afleiðingar heims-
faraldursins fyrir samfélög okkar.
Þörf á aukinni þekkingu,
byggðri á rannsóknum
Til þess að ef la viðbúnað gegn
heimsfaraldri í framtíðinni, verðum
við að bæta þekkingargrundvöll um
fyrirbyggjandi aðgerðir og hvernig
taka ber á heilbrigðiskreppunni
sjálfri, en einnig afleiðingum henn-
ar fyrir aðra mikilvæga samfélags-
þjónustu. Þess vegna verða hafnar
rannsóknir í löndunum um aðgerð-
ir vegna COVID-19 faraldursins og
af leiðingar hans. Rannsóknirnar
geta veitt okkur mikilvæga þekk-
ingu, vegna þess að þær felast einn-
ig í samanburði á viðbrögðum við
COVID-19 og af leiðingum farald-
ursins í löndunum.
Norræna rannsóknaráðið er
stofnun á vegum Norrænu ráð-
herranefndarinnar, og mun í sam-
starfi við fjármögnunaraðila rann-
sókna í löndunum geta greitt fyrir
norrænu rannsóknasamstarfi um
COVID-19.
Heilsa
Á öllum Norðurlöndunum er að
finna heilbrigðisskrár með upp-
lýsingum um tíðni, útbreiðslu, með-
höndlun og afleiðingar COVID-19
faraldursins. Með samstarfi um
notkun gagna milli landa, mætti fá
mun fleiri gagnasett að vinna með
og hægt yrði að bera saman hvernig
sjúkdómurinn gaus upp í löndunum.
Á þann hátt mætti öðlast meiri vitn-
eskju um árangur mismunandi nálg-
unar og stefnu sem löndin hafa tekið,
í þeim tilgangi að fyrirbyggja og
hefta útbreiðslu COVID-19 smitsins,
veita sjúklingum meðferð og fylgja
þeim eftir. Þá fengist yfirgripsmikil
þekking sem heilbrigðisyfirvöld
gætu nýtt í viðbúnaði fyrir næsta
heimsfaraldur. Norræna rannsókna-
ráðið hefur tvisvar sinnum auglýst
styrki til um umsóknar í heilbrigðis-
málum vegna COVID-19 og við erum
reiðubúin að auglýsa fleiri styrki til
rannsókna, einnig á öðrum þáttum
COVID-19 heimsfaraldursins.
Skólar og menntun
Þegar heimsfaraldurinn braust út
brugðust Danmörk, Finnland og
Noregur f ljótt við með því að loka
öllum skólum og koma á heima-
námi. Lítið var vitað hvaða áhrif
þessar ráðstafanir hefðu á nám
barna, heilsu þeirra og velferð. Þá
lá heldur ekki fyrir mikil þekk-
ing um hvernig kennarar gætu
boðið upp á góða kennslu og fylgt
hverjum nemanda eftir. Ætla má að
svipaðar aðgerðir verði íhugaðar í
framtíðinni þegar heimsfaraldrar
steðja að. Nú gefst okkur tækifæri til
að gera samanburðarrannsóknir á
Norðurlöndum, sem gera skólayfir-
völd betur í stakk búin til að taka
upplýstar ákvarðanir um aðgerðir,
strax í upphafi nýs heimsfaraldurs.
Viðbrögð yfirvalda
COVID-19 faraldurinn hefur sýnt
okkur að yfirvöld Norðurlandanna
hafa tekið sér ólík hlutverk og
brugðist við á mismunandi hátt.
Með því að rannsaka og bera saman
ólík viðbrögð landanna við sömu
kreppu, er hægt að gera yfirvöldum
auðveldara að taka upplýstar og
markvissar ákvarðanir þegar næsta
kreppa ríður yfir. Heimsfaraldur-
inn hefur sýnt okkur hvað vönduð
samskipti og upplýsingagjöf eru
mikilvæg. Með því að rannsaka
og bera saman það sem er líkt og
ólíkt í samskiptastefnu landanna
á meðan á COVID-19 faraldrinum
stendur, öðlumst við þekkingu sem
nýtist þegar þróa á samskiptastefnu
í alvarlegum kreppum.
Hvað varðar COVID-19 faraldur-
inn þá hafa yfirvöld þurft að íhuga
hvort vegi meira, að tryggja líf og
heilsu fólks eða tryggja störf, efna-
hagslíf, menntun, íþróttir, menning-
arlíf og þar fram eftir götunum. Þetta
hefur verið eldraun fyrir yfirvöld
sem hafa þurft að bregðast skjótt við
f lóknum og erfiðum spurningum.
Með því að rannsaka þessa togstreitu
sem myndast milli ólíkra sjónarmiða
og hagsmuna og bera saman ákvörð-
unarferlið í löndunum, ekki síst að
skoða siðferðislegar vangaveltur sem
haft hafa áhrif á val ráðamanna, fæst
þekking sem auðveldar yfirvöldum
að íhuga afleiðingar vandlega, þegar
næsta kreppa knýr að dyrum.
Þörf á auknu norrænu
rannsóknasamstarfi í
kjölfar kórónakreppunnar
Við Þerneyjarsund var ein helsta kauphöfn landsins á miðöldum. Hún var forveri
verslunar í Hólminum, þeirrar sem
flutt var til Reykjavíkur þegar bær-
inn fékk kaupstaðarréttindi 1787.
Öfugt við Hólminn – Örfirisey – og
miðbæ Reykjavíkur, er Þerneyjar-
sund ósnortið af framkvæmdum,
einn af örfáum stöðum á höfuðborg-
arsvæðinu þar sem hægt er að kom-
ast í tæri við umhverfi eins og það
var, áður en borgin breiddist yfir
holt og móa. Við Þerneyjarsund eru
ummerkin um miðaldaverslunina
að mestu undir yfirborði en þar eru,
auk Þerneyjar sjálfrar með miklum
minjum, tvö bæjarstæði á fasta-
landinu, Glóra og Niðurkot, sem
vitna um horfna búskaparhætti.
Þetta landslag er einstakt á höfuð-
borgarsvæðinu, falin perla sem fáir
vita af. Það hefur til skamms tíma
verið skilgreint sem „opið svæði“ á
skipulagsuppdráttum, en nú hefur
Reykjavíkurborg samþykkt deili-
skipulag sem gerir ráð fyrir iðnaðar-
svæði í bilinu á milli bæjarstæðanna
tveggja, í miðju hinnar fornu Þern-
eyjarhafnar. Ef af verður munu þess-
ar framkvæmdir rjúfa það einstæða
menningarlandslag sem þarna hefur
varðveist.
Ferill málsins í höndum borgar-
yfirvalda sýnir vel hvernig sjónar-
mið umhverfisverndar og minja-
verndar eru af bökuð og hunsuð, til
að greiða götu framkvæmdaaðila.
Borgarsögusafn og Minjastofnun
Íslands hafa verið eindregin í and-
stöðu sinni við þessar ráðagerðir, en
snúið hefur verið út úr málflutningi
þeirra til að komast að fyrirfram-
gefinni niðurstöðu. Til grundvallar
liggur svokallað kostamat, unnið
á vegum framkvæmdaaðila og
borgarinnar, þar sem komist er að
því að Þerneyjarsund sé álitlegasti
kosturinn, meðal annars á þeirri
forsendu að áhrif framkvæmdanna
á menningarminjar séu óveruleg. Sú
niðurstaða byggir á því að iðnaðar-
lóðin raski ekki þekktum mann-
virkjaleifum sem sýnilegar eru á
yfirborði. Henni er smokrað inn á
milli rústanna og látið eins og þar
með séu áhrifin hverfandi. Lög um
menningarminjar eru hins vegar
afdráttarlaus um að fornleifar
eru ekki aðeins mannvirkjaleifar,
heldur einnig landslag sem hefur
menningarsögulegt gildi – búsetu-
landslag og menningarlandslag. Það
þarf ekki lagaþekkingu til að sjá að
þarna er stefnt að því að eyðileggja
landslag Þerneyjarsunds, þó þekkt-
um mannvirkjaleifum eigi ekki að
moka burt í þessari umferð. Annað
er svo hvort að það sé trúlegt að
þarna verði látið við sitja – reynslan
sýnir að ef iðnaðarsvæðið verður að
veruleika, verður þess ekki langt að
bíða að það verði álitin knýjandi
nauðsyn að stækka það eða veita
öðrum sambærilega aðstöðu. Og
þá verður auðvelt að segja að það
sé hvort sem er búið að eyðileggja
það sem verðmætast var – heildina
– og tiltölulega lítill viðbótarskaði
þó einhverjar grjóthrúgur þurfi að
fjúka. Afgreiðslu Reykjavíkurborg-
ar á deiliskipulaginu fylgir loforð
um hverfisvernd fyrir þá aðskildu
búta sem eftir verða (að vísu er
ekki „talið tímabært að festa slík
hverfisverndarsvæði í aðalskipu-
lagi nú“), sem er svolítið eins og að
skera miðjuna úr Kjarvalsmálverki
og lofa því svo, að hugsa ákaflega vel
um ræmurnar sem eftir standa.
Í því liggur skaðinn sem nú stend-
ur fyrir dyrum. Hann er réttlættur
með afneitun á þeirri staðreynd að
Þerneyjarsund er menningarlands-
lag, menningarsöguleg heild sem
verður eyðilögð, ef áætlanir Reykja-
víkurborgar ná fram að ganga.
Þerneyjarsund
á höggstokknum
Nú þegar nýtt merki og kynningarmynd band KSÍ
fer eins og eldur í sinu um heims-
byggðina, er gaman að rifja upp
uppruna landvættanna sem eru
þar í aðalhlutverki. Og endur-
spegla íslenska skjaldarmerkið.
Allir Íslendingar þekkja auðvitað
skjaldarmerkið. Á því er íslenski
fáninn í miðju, umkringdur fjór-
um skjaldberum eða landvættum,
uxa, risa, erni og dreka. Landvættir
skjaldarmerkisins eru ættaðir úr
Heimskringlu Snorra Sturlusonar.
Þar segir Snorri frá því að eitt sinn
hafi Haraldur Gormsson, Danakon-
ungur, sent galdramann til Íslands
til að sjá hvort ekki mætti sigla
þangað liði til hefnda fyrir níð sem
Íslendingar höfðu ort um konung.
Þannig segir Snorri frá:
„Sá fór í hvalslíki … En er hann
kom fyrir Vopnafjörð þá fór
hann inn á fjörðinn og ætlaði
á land að ganga. Þá fór ofan eftir
dalnum dreki mikill og fylgdu
honum margir ormar, pöddur
og eðlur og blésu eitri á hann. En
hann lagðist í brott og vestur fyrir
land, allt fyrir Eyjafjörð.
Fór hann inn eftir
þeim firði. Þar fór móti
honum fugl svo mikill að
vængirnir tóku út fjöllin
tveggja vegna og fjöldi
annarra fugla, bæði stórir og
smáir. Braut fór hann þaðan og
vestur um landið og svo suður
á Breiðafjörð og stefndi þar
inn á fjörð. Þar fór móti
honum griðungur mikill og
óð á sæinn út og tók að gella
ógurlega. Fjöldi landvætta fylgdi
honum. Brott fór hann þaðan og
suður um Reykjanes og vildi ganga
upp á Víkarsskeiði. Þar kom í móti
honum bergrisi ...“
Snorri var reyndar langt í frá
fyrstur til að lýsa þessum vættum,
drekanum, uxanum, fuglinum og
bergrisanum. Þannig vill nefnilega
til að um 1.000 árum fyrir daga
Snorra, var sagt frá sömu vættum í
Opinberunarbók Jóhannesar sem
er að finna aftast í Biblíunni. Í Opin-
berunarbókinni greinir spámaður-
inn Jóhannes svo frá, að hann hafi
séð í sýn sjálft hásæti Guðs á himn-
um. Kringum þetta hásæti Guðs
stóðu fjórar verur, segir Jóhannes.
Þannig lýsir hann þeim:
„Fyrsta veran var lík ljóni, önnur
veran var lík uxa, þriðja veran hafði
ásjónu sem maður og fjórða veran
var lík f ljúgandi erni.“
Reyndar á þessi mynd sér enn
eldri samsvörun í táknum ættbálka
Ísraels í Mósebókum. Ættbálkarnir
voru 12 og hafði hver ættbálkur
ákveðið tákn. Þegar Ísraelsþjóðin
var á ferð í eyðimörk Sínaí eftir
f lóttann frá Egyptalandi, reistu
menn tjaldbúðir að kveldi kringum
sáttmálsörkina og skiptu tjaldbúð-
unum í fjóra hluta. Fyrir hverjum
hluta fór einn ættbálkur. Júda í
austri, Rúben í suðri, Efraím í vestri
og Dan í norðri. Merki Rúbens er
vatnsberinn eða risinn, merki Efra-
íms nautið, merki Dans örninn eða
gammurinn og merki Júda ljónið.
Síðar tók Júda upp merki högg-
orms Móse – orminn. Dreki Snorra
er í ætt við orm, því honum fylgja
ormar og eðlur. Ormur eða dreki
Snorra, gæti því vel verið hið
forna merki Júda. Þess má geta
að Snorri skipar landvættum
sínum í sömu höfuðáttir og
táknum ættbálka Ísraels er
skipað kringum tjaldbúð
Drottins í Gamla testa-
mentinu.
Hvergi er getið um í heim-
ildum að Snorri Sturluson
hafi haft þessa texta Biblí-
unnar í huga er hann samdi
sögu sína. En greinilega er
um sömu tákn að ræða sem
rötuðu inn í frásögn Snorra.
Og þannig urðu hinar fornu
táknmyndir verndara hásætis
Drottins samkvæmt Biblí-
unni, að landvættunum sem
gæta Landsins okkar bláa. Og
prýða nú einkennistákn KSÍ.
Landvættirnir, KSÍ og Biblían
Arne Flåøyen
framkvæmda-
stjóri Norræna
rannsóknaráðs-
ins, NordForsk
Hvergi er getið um í heim-
ildum að Snorri Sturluson
hafi haft þessa texta Biblí-
unnar í huga er hann samdi
sögu sína. En greinilega er
um sömu tákn að ræða sem
rötuðu inn í frásögn Snorra.
Þess vegna verða hafnar
rannsóknir í löndunum um
aðgerðir vegna COVID-19
faraldursins.
Orri
Vésteinsson
prófessor í forn-
leifafræði við
Háskóla Íslands
Þórhallur
Heimisson
leiðsögumaður,
rithöfundur og
guðfræðingur
8 . J Ú L Í 2 0 2 0 M I Ð V I K U D A G U R10 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð