Austri - 21.12.1995, Blaðsíða 12

12
AUSTRI
Jólin 1995
Síðasti bær-
inn á Heiðinni
Guðrún Benediktsdóttir. Guðjón Gíslason.
Frásögnin sem hér fer á eftir er unnin eftir tuttugu ára gömlum segulbandsupptökum. Þar sem systurn-
ar Arnheiður og Hallveig Guðjónsdætur rifja upp minningar frá uppvexti og búskaparháttum í Heiðarseli
á Jökuldalsheiði. Foreldrar þeirra ,hjónin, Guðrún Benediktsdóttir og Guðjón Gíslason bjuggu í Heiðarseli
í 37 ár og fluttu síðust ábúenda úr Heiðinni. Áður en þau hófu þar búskap voru þau á nokkrum bæjum á
Jökuldal. Fyrst í Merki, þar sem þau opinberuðu trúlofun sína árið 1907 og þar fæddust fyrstu börn þeirra
tvíburarnir Sigrún og Einar. Sama ár flytjast þau að Ármótaseli þar sem þau búa 3 ár. Þaðan fara þau í
Hjarðarhaga þar sem þau eru í eitt ár og síðan í Arnórsstaði og flytja þaðan í Heiðarsel. Guðrún og Guðjón
eignuðust 6 börn. Einar og Sigrúnu sem fyrr hafa verið talin, Sólveigu, Arnheiði, EIís og Hallveigu. En gef-
um nú þeim systrum orðið:
Drepið á sögu Heiðarsels
Gamli bærinn í Heiðarseli stóð að
sögn Stefáns heitins í Möðrudal, á
bakka Rifpolls þar sem nú eru rústir
af fjárhúsum og hesthúsi. Eftir
öskufall byggði Helgi Bjóla Dag-
bjartsson nýjan bæ nokkru ofar og
sér þar enn á tættur. Helgi Bjóla
flutti til Ameríku. Næsti ábúandi var
Sigfús Einarsson er bjó þar um hríð
með konu er Guðbjörg hét. Drengi
áttu þau tvo saman, Vilhjálm og
Halldór. Guðbjörg átti tvö börn
áður, stúlku er hún missti og dreng
er Jón Guðlaugsson hét og lengi var
vegavinnu verkstjóri í Vopnafirði.
En þangað flutti þetta fólk og
bjuggu þeir bræðurnir Halldór og
Vilhjálmur á Búastöðum í Vopna-
firði.
Árið 1912 keyptu þau hjónin
Guðrún Benediksdóttir og Guðjón
Gíslason Heiðarsel af Sigfúsi, sem
þá var við aldur og farinn af heilsu.
Hafði alltaf verið fremur veigalítill
maður, en Guðbjörg var mikið
yngri, bústin og hin þreklegasta
kona. Guðjón og kona hans höfðu
verið í húsmennsku á Arnórsstöðum
þetta ár hjá Þorkeli Jónssyni og
Bergþóru systur Guðrúnar. Þá voru
allar jarðir fullsettnar enda húsa-
kynm yfirleitt léleg og tún smá.
A leið til fyrirheitna
landsins
Svo lögðu þessi ungu hjón upp í
ferðalag, með búslóð sína og börn-
in þrjú, Einar og Sigrúnu sem fædd
eru 1907 og Sólveigu sem er fædd
1912, inn á Vesturheiðina. Það
marrar í reipum og klökkum er reið-
ingshestarnir þræða göturnar vestur
víðáttumikla heiðina. Konan situr á
Skjónu sinni og reiðir yngsta barn-
ið, á fyrsta ári. Hún situr í söðli með
rauðu flossæti. Sítt reiðpilsið fellur
alveg niður á fótskör söðulsins.
Reiðtreyjan fellur þétt að mittinu.
Þetta er grannvaxin kona, tæplega í
meðallagi há. Ljósgulir snarhrokkn-
ir lokkar hafa fallið undan reiðhatt-
inum fram á ennið. Þeir vinda upp á
sig og vilja ekki fylgja fléttunum
sem falla aftur á bakið. Hún er rjóð í
kinnum og björt, röskleg og glöð í
allri framkomu. Maðurinn situr á
Heiðarselsbœrinn.
Rauð sínum, en gengur við og við
og gáir að hvernig fer á hestunum.
Hann er meðal maður á hæð og
fremur grannvaxinn, svarthærður
með stór dökkbrún augu. Hvikur í
hreyfingum. Það er eitthvað mikið
fíngert við hann. Margur hefði
hugsað að þessi maður mundi ekki
búa lengi vestur á Jökuldalsheiði, en
reyndin var þó önnur . Hann bauð
margri stórhríð birginn og villtist
aldrei þó að hann lenti oft í krappan
dans á Heiðinni. Sumar fagurt er á
Jökuldalsheiði. Glitrandi vötn, ljós-
grænir grávíðiflákar, dimmgræn
rauðbriskingsdrög með hvítum fífu-
sundum. Fagurgræn stör í tærum
pollum. Fölgræn ljósalykkja umgirt
háum desjum með brúnu og grænu
lyngi. Heiðarfegurðin hrífur hjörtu
ungu hjónanna og entist þeim til
æviloka. Síðustu orð Guðrúnar í
þessum heimi voru: „Sjáið þið ekki
hvað bjart er yfir og svanimir fljúga,
allir í suðurátt."
Áningarstaður hjónanna er á Vet-
urhúsum. Þar bjuggu þá Björg
Bjarnadóttir og Sigurður Hannes-
son. Þar var gott að koma og njóta
hvfldar og hressingar. Frá Veturhús-
um er stífur klukkutíma gangur í
Heiðarsel. Þangað var komið upp úr
miðjum degi. Þá var að flytja inn.
Ekki var búslóðin mikil, aðeins þeir
hlutir sem ekki var hægt að komast
hjá að eiga á þeirra tíma mæli-
kvarða: Kommóða, koffort, fata
kista, búrkista og fleira.
Baðstofan var sex álnir að lengd
og sex á breidd. Sneri frá austri til
vesturs. Með fjögurra rúðu glugga
fram á hlaðið og tveggjar úðu
glugga á vesturhlið sem hægt var að
opna. Þar var matborð, en frístand-
andi eldavél undir austurglugga.
Þessi eldavél fylgdi með í kaupun-
um og entist alla þeirra búskapartíð.
Hún átti sína sögu sem hvergi hefur
verið skráð. Var úr búi Stefáns
Andréssonar og Guðrúnar Hálfdán-
ardóttur er bjuggu á Laugavöllum.
Trúlega hefur engin taðeldavél
komist lengra inn í landið. Þó húsa-
kynni væru ekki stór voru þau
sæmilega byggð og hin snyrtileg-
ustu. Þrjú burst voru fram á hlaðið,
baðstofa syðst svo búr með lágri
burst. Yst var bæjar dyraloft nokk-
uð hærra en búrið. Bæjardyr voru
rúmgóðar eins og tíðkaðist á þeim
árum. Þaðan tók svo gangur við og
þar var gengið í hlóðareldhús nyrst
og næst bæjardyrum. En móti búr-
dyrum var lítil gluggalaus skonsa,
þar sem gengið var inn í kýrheyið,
þar svaf hundurinn og þar álitum
við börnin að draugarnir ættu
heima. Svo var hurð innst í gangin-
um inn af baðstofustiga en kussa átti
sinn bás nyrst undir baðstofugólfi.
Einnig átti hrútsi þar bás og hafði til
að dangla rösklega í jötuna þegar
eitthvað var að hjá honum.
Jörðin var greidd með
sauðasmjöri
Kýr og ær mjólkuðu vel á heið-
inni. Smjör var þá lagt inn í verslan-
ir og var Heiðarsel borgað í sauða-
smjöri á tveimur eða þremur sumr-
um. I hlóðareldhúsi var sauðamjólk-
in flóuð í svörtum stórum slátur-
potti. Þar var einnig yljað til osta
þegar mest var í ánum framan af
sumri. En framhald ostagerðarinnar
fór fram í búrinu. Bústofn var ekki
stór þegar komið var í Heiðarsel, 3
hestar, 1 kýr, 40 ær og var eitthvað
Sólveig Guðjónsdóttir.
af þeim leiguær. Fært var frá ám
fram til ársins 1937, en eftir það
voru tvær kýr. Var þá komið dálítið
tún. Taðan af túninu var svo góð og
kraftmikil að varla var hægt að gefa
hana eintóma. I Heiðarseli óx lauf-
kyrningur heim að bæjarvegg en
mýrlent var bæði fyrir neðan og
sunnan. Fyrir ofan bæinn voru móar
með holtasóleyjum og berjalyngi.
Engjar voru nokkuð langsóttar. Að-
allega var heyjað lauf og flóahey.
Lauf var kjarna fóður ef það hirtist
vel, en ekki þótti gott að gefa það
mjög einhliða og var því jafnan
flóaheyi og mýrgresi gefið með, ef
hægt var. Landbúnaðartæki voru
hvorki fyrirferðarmikil eða fjöl-
breytt. Aðeins orfið, ljárinn og hríf-
an sem hafa mátti á annarri öxlinni.
Svo voru það nú hjólbörurnar til að
aka sauðataðinu úr fjárhúsunum og
fjóshaugnum á túnið. Flórkassinn
var aðeins notaður á vetrum en und-
ir honum voru meiðar og þannig fór
nokkuð af áburðardreifingunni
fram. Svo var það hesturinn og kerr-
an. Baðstofan var allt í senn, eldhús,
svefnherbergi, matsalur, sauma-
stofa, tóvinnuherbergi. kennslustofa
og leikvöllur barna margan kaldan
vetrardag. Og fjölskyldan hélt áfram
að stækka. Árið 1915 fæðist stúlka
sem gefið er nafnið Arnheiður.
Þremur árum síðar bætist sveinninn
Elís í hópinn og árið 1923 fæðist
yngsta dóttirin Hallveig.
Erfíðir tímar
Fyrstu búskaparárin á Heiðarseli
gengu allvel og batnaði efnahagur.
Árið 1914 skall stríðið á með þeim
afleiðingum að verðlag hækkaði.
Upp úr 1920 komu vond ár, þó hóf
bóndinn á Heiðarseli að byggja nýja
baðstofu. Hún var 10 álna löng, vel
há og átti að vera eldhús og stofa
niðri. Einnig keypti hann ær á ak-
sjón og hest á háu verði. Eins og svo
margir aðrir hélt hann að verðlag
myndi haldast óbreytt eða jafnvel
fara hækkandi. En það fór á annan
veg. Landbúnaðarvörur féllu en inn-
keyptar vörur hækkuðu í verði.
Hallinn var mikill og seint gekk
mörgum að borga skuldir sem hlóð-
ust upp á stríðsárunum. Við bættist
vont árferði árin 1923 -1924, en þau
ár gekk heyskapur mjög illa í Heið-
inni. Um þessar mundir lenti jörðin í
verslunarskuld á Vopnafirði eða „Sú
sameinaða", sem kölluð var tók
hana. Efni voru ekki til að klára
baðstofuna og var búið í henni
þannig fyrst um sinn. Eftir 1924 fór
árferðið batnandi og silungsveiði
jókst í vötnum með hverju ári.
Gamlir menn sögðu að loksins væru
vötnin að ná sér eftir öskufallið.
Það var oft glatt á hjalla
Árið 1924 lagðist Grunnavatn í
eyði. Það var snoturt býli og snyrti-
mennska utan húss og innan. Heið-
arselsfólkið saknaði sárt þessara
góðu granna. Björgvin á Grunna-
vatni var búin að eiga grammafón
og harmóníku lengi og töldum við
Heiðarselsbörnin ekki sporin eftir
okkur heim að bænum þeim enda
gestrisni mikil og glatt á hjalla.
Björgvin var þá fullorðinn maður en
lék sér alltaf með okkur krökkunum,
í blindingjaleik, hafnarleik og fleiru.
I sjálfu sér var ekkert skemmtanalíf
Elís, Hallveig og Arnheiður.