Samtökin '78 - Samtakafréttir - 01.12.1999, Blaðsíða 11

Hrein tunga - hrein þjóð
I ritgerdinni ertu fyrst og fremst að
skoða hreinleikahugtakið í sögulegu
Ijósi, rætur þess í þjóðernishyggjunni,
svo og það hvernig tungumálið verð-
ur helsta vígi hreinleikans þar sem
„óæskilegum" þáttum málsins er ýtt
út í myrkrið.
Já, þarna skoða ég sögulegan
uppruna og tilurð hreinleikahugtaks-
ins í mótun íslenskrar þjóðar og þjóð-
arvitundar, hvernig það verður mið-
lægt í vitund okkar um það að vera ís-
lendingur og kemur sterkast fram í
hugmyndum okkar um hreina tungu.
Þjóðernishyggja kemur fyrst fram í lok
18. aldar, með rómantísku stefnunni,
þegar hugmyndin um þjóðríkið ryður
sér til rúms. Hún felst í þeirri kröfu að
tungumál skipi fólki í einingar sem
kallaðar eru þjóðir, að saman fari póli-
tísk landamæri, menningarleg og
málfarsleg. Innan þessara marka býr
ein tiltekin þjóð, hún á ekki bara að
vera hómógenísk eða einsleit í menn-
ingarlegu og málsfarslegu tilliti heldur
líka hvað varðar útlit og jafnvel hegð-
un. En úr því að engin „þjóð" hefur
nokkurn tíma verið einsleit í öllu tilliti
þá endurspegluðu þessar hugmyndir
eitthvað sem er „ídeal". Og til að ná
þessu ídeal ástandi þurfti pólitískar
aðgerðir hvort sem þær snerust um
málstöðlun eða eitthvað annað.
Á 19. öld litu Þjóðverjar mjög til
Breta og Frakka sem voru orðnir stór-
veldi, en þeir þýsku bjuggu enn í litl-
um fursta- og hertogadæmum - í nið-
urnjörvaðri félagsgerð. í sameiningar-
viðleitni sinni þróuðu andans menn
Þjóðverja þá hugmynd að í móður-
málinu byggi andi þjóðarinnar:
Tungumálið var hafið upp á stall og
fékk á sig helgiblæ, því þar var þjóð-
arsálin talin búa. Eftir því sem leitað
var lengra aftur í tímann þóttust menn
finna upprunalegra og hreinna mál
þar sem þjóðarandinn kúrði í sinni
tærustu mynd. Svo voru hugmyndirn-
ar „betrumbættar" þegar hópurinn
sem kallaði sig þjóð gat rökstutt það
að með því að eiga sér svo og svo
upprunalegt mál væri hann meiri þjóð
og ætti skýrara tilkall til sjálfræðis eða
yfirráða yfir tilteknu landsvæði. Þar
með verður til sú skipan Evrópuríkja
sem við þekkjum að miklu leyti enn
þann dag í dag. Þessar hugmyndir
berast síðan til íslands með mennta-
mönnum okkar í Kaupmannahöfn og
verða burðarásinn í sjálfstæðisbarátt-
unni - í andstöðunni við Dani. Þetta er
flestum kunnugt en kjarni málsins er
sá að hugmyndin um að tungumálið
geri fólk að þjóð er tiltölulega nýlegt
sögulegt fyrirbæri í mannkynssög-
unni.
Það er nefnilega svo að etnískir
minnihlutahópar verða fyrst til með
þjóðríkinu og eftirfall danska einveld-
isins á 19. öld og stofnun danska
þjóðríkisins þá komust íslendingar allt
í einu í þá stöðu að verða eins konar
etnískur minnihlutahópur innan þessa
þjóðríkis. Þá verða hugmyndirnar um
hreina og sérstæða tungu að pólitísku
afli. Pólitískar aðgerðir á 19. öld sner-
ust í senn um að sanna að íslendingar
væru þjóð og að skapa þjóðarímynd í
kringum hugmyndirnar um hreinleik-
ann. Sé litið til íslenskra þjóðernis-
sinna á 19. öld má sjá að þeir bjuggu
til nýtt tungumál, tóku til við að skapa
nýtt orðasafn í íslensku sem síðan
hefur endurnýjað sig stöðugt en
kjarninn er sá sami og vinnuaðferð-
irnar líka: Okkur er innrætt að orðin
séu íslenskari en eitthvað annað ef
þau eru af íslenskum eða norrænum
stofni. Öllu máli skiptir að málstofninn
sé „hreinn" og „tær". í hálfa aðra öld
hefur okkur verið kennt að líta á er-
lend orð og hugtök sem ógnun við ís-
lenskuna og þar með við hreinleik-
ann. Frá þessum hugmyndum er síð-
an skammt yfir í hugmyndirnar um
hreinan kynstofn.
Úrvalskyn eftir
móðuharðindin
Menn sjálfstæðisbaráttunnar litu svo
á að andinn lifði ekki bara í tungumál-
inu, heldur ætti hann sér efnislega til-
vist, í blóðinu, í stofni þjóðarinnar.
Hreint mál, hreinn andi, hrein hugsun
verður að eiga sér hreint efni, hreinan
stofn, hreinan líkama. Þar verður til
rasismi sem oft tók á sig kostulegar
myndir þegar kom að því að túlka Is-
landssöguna. Einn helsti talsmaður
þess arna fyrr á öldinni taldi okkur til
dæmis móðuharðindin til tekna og
fullyrti að þau hefðu útrýmt því
veikasta í stofninum en eftir hefði lif-
að úrvalskyn!
Og þá erum við líklega komin að
valdstjórninni sem í þessu felst.
Einmitt! Hvað er hreint og hvað er
óhreint, einhver tekur sér vald til að
skilgreina það. Þetta er umfram allt
spurning um reglu eða skipulag, og
þú getur ekki skilið hreinleika nema
sem andstæðu við það sem er óhreint
og flekkað. Okkur er innprentað að
tökuorð séu til dæmis „skítug" því
þau flekki málið, að minnsta kosti þau
sem leitað hafa inn í íslenskuna síð-
ustu hundrað ár. Sjálf hafna ég því að
til sé eitt upprunalegra og betra mál
en annað, tungumál er tæki til að
túlka veruleikann, í því varðveitast
hugmyndir um tilveruna og það er
alltaf að breytast, því að málið er lif-
andi ferli eins og menningin.
Menning er það
sem mennirnir iðka
En hreintungustefnan er ekki spurn-
ing um tungumál nema á yfirborðinu,
þetta er spurning um vald, hver hafi
vald til að túlka veruleikann og með
hvaða orðum, hver hafi vald til að
svara því hvað sé menning. í verki
mínu tefli ég fram annarri skilgrein-
ingu á menningu og lít svo á sé eldri.
skilgreiningar sem byggjast á því að
velja og útiloka, dæma eitt hreint og
annað flekkað eða spillt sé kúgandi og
hættulegt því lífi sem stefni til fram-
fara. Fyrir mér er íslensk menning það
sem mennirnir iðka, hvernig þeir
takast á við lífið. Það er til dæmis snar
þáttur íslenskrar menningar að fara á
dúndrandi helgarfyllerí, þetta er eitt af
því sem við lærum á unglingsárum
og er viðurkennt manna á meðal,
meira að segja sem höfuðvettvangur
fyrir makaval. Burtséð frá því hvort
þetta er gott eða slæmt þá er þetta
það sem við lærum. Menning er það
sem við lærum af fyrri kynslóðum,
og síðan heldur sú mótun áfram fyrir
áhrif úr öllum áttum, hvern einasta
dag, og við þurfum ný orð og hugtök
til að skilgreina og skilja þennan nýja
veruleika.
Eftir því sem ég rannsakaði sögu
hreinleikans og einsleitninnar í um-
ræðu um íslenska tungu og þjóðerni
varð ég sannfærðari um það hvernig
Hreintungustefnan er ekki spurning um
tungumál nema á yfirborðinu, þetta er
spurning um vald, hver hafi vald til að túlka
veruleikann og með hvaða orðum.
SAIVITAKAFRÉTTIR 11