Samtökin '78 - 40 ára afmælisrit Samtakanna '78 - 01.06.2020, Side 27

AÐ LIÐA VEL I EIGIIM SKIIMIMI.
27
ýmsu stofnunum á borð við Landspítala, Þjóðskrá,
Mannréttindaskrifstofu Islands og fulltrúi Trans Islands
var Anna Kristjánsdóttir.
Lögin breyttu mörgu fyrir réttarstöðu trans fólks og
þau voru fyrstu lögin sem tengdust beint réttindum þeirra.
Með þeim var heilbrigðisþjónusta og nafnabreytingar
fest í lög og trans fólk hafði því tækifæri til að leita sér
slíkrar þjónustu á lagalegum grundvelli. Fyrir þann
tíma hafði trans fólk getað leitað sér þjónustu en hún
var þá í höndum einstakra lækna sem gátu í raun tekið
geðþóttaákvarðanir um hvers konar þjónustu hver og einn
hlyti. Með lögunum var þetta lögfest og trans fólk gat
leitað réttar síns ef það taldi vera brotið á sér hvað varðaði
aðgang að heilbrigðisþjónustu. Annað atriði sem sjaldan
er nefnt er að lögin tryggðu sömuleiðis að trans fólk missti
engin réttindi gagnvart börnum sínum en það var gert til
að koma í veg fyrir að kynvitund væri notuð gegn trans
fólki í deilum (t.d. forræðisdeilum í kjölfar skilnaðar) milli
foreldra ef annað foreldrið kom út sem trans.
Þrátt fyrir að lögin hafi verið mikil réttarbót fyrir trans
fólk hérlendis og meðal fremstu lagasetninga á því sviði
í heiminum urðu þau fljótt úrelt og í raun má segja að
þau hafi að mörgu Ieyti verið orðin úrelt þegar þau tóku
gildi. Nafn laganna, „lög um réttarstöðu einstaklinga
með kynáttunarvanda", hefur sætt töluverðri gagnrýni,
enda er hugtakið „kynáttunarvandi" þýðing á úreltri
sjúkdómsgreiningu sem á ensku er „gender identity
disorder“. Þegar lögin tóku gildi var almennt farið að
notast við orðið kynama (e. gender dysphoria) en í ICD-
11, sem er handbók Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar um
geðsjúkdóma, hefur hugtakið kynósamræmi (e. gender
incongruance) nú tekið við. Þessar breytingar eru gerðar
til þess að draga úr þeim fordómum og gildismati sem
fylgir sjúkdómsgreiningu á kynvitund trans fólks innan
heilbrigðiskerfisins. Munurinn á þessum hugtökum er
ÞKIÐJUDAGUR 7. fcptcmber 1971 TÍMINN
MÓÐIRIN,
SEM
BREYTTIST
í FOÐUR
Kona skiptir um kyn! Þá sjaldan er transmálefni bar á
góma í dœgurmálaumrœðu 20. aldar uar oftar en ekki
um œsifréttalega umfjöllun að rœða þar sem trans
fólki var stillt upp sem exótískum einstaklingum á jaðri
samfélagsins.
í stuttu máli sá að ekki er lengur litið svo á að trans
fólk sé trans vegna undirliggjandi geðsjúkdóms heldur
vegna misræmis milli þess kyns sem þeim var úthlutað
við fæðingu og kynvitundar þeirra. Heilbrigðiskerfinu
ber því skylda til að aðstoða trans fólk við að fá þá
heilbrigðisþjónustu sem það þarf á að halda, enda getur
aðgangur að heilbrigðisþjónustu komið í veg fyrir að trans
fólk þrói með sér alvarleg andleg veikindi sökum þess að
geta ekki lifað í samræmi við eigin kynvitund.
Má ég þá ekki prjóna lengur?
Að lifa í gagnstœðu kynhlutuerki
Lögin kváðu sömuleiðis á um að einstaklingar þyrftu að
lifa í „gagnstæðu kynhlutverki" í að minnsta kosti eitt ár
og hafa verið í formlegri meðferð hjá teymi Landspítala
í 18 mánuði áður en þeir gætu sótt um að fá í gegn
breytingu á nafni og kyni hjá Þjóðskrá Islands. Þetta
orðalag var meðal annars gagnrýnt af Jafnréttisstofu
Islands, sem fannst skjóta skökku við að festa orðið
„kynhlutverk" í lög, enda væru kynhlutverk Iöngu úrelt
fyrirbæri. Ljóst er því að lögin byggðu á úreltum og
jafnframt þvingandi gildum er kom að kyntjáningu og
hlutverkum fólks í samfélaginu.
Þessi hugmyndafræði hefur einnig komið fram í og haft
áhrif á þá þjónustu sem trans fólk hefur fengið samkvæmt
vitnisburði þess í fjölmiðlum og rannsóknum. Þar hefur
ítrekað komið fram að trans fólk hafi verið hvatt til þess
að tileinka sér kvenlegri eða karlmannlegri áhugamál;
trans körlum hefur til dæmis verið sagt að skella sér
frekar í veiði heldur en að prjóna og trans konur hvattar
til þess að fara í dömuþjálfun hjá iðjuþjálfa. Trans fólk
hefur einnig sagt að myndast hafi ákveðin menning þar
sem fólk ráðlagði hvert öðru hvernig best væri að koma
fram og hegða sér til að fá hraðari og betri þjónustu frá
heilbrigðiskerfinu, sem gekk út á að leika hina fullkomnu
Heimildarmyndin Hrafnhildurfrá árinu 2012 sló nýjan
tón í umfjöllun um málefni trans fólks. í stað þess að
einblína á „breytinguna“ og „fyrir/eftir-frásögn“ uar
f jallað um manneskjuna á forsendum hennar sjálfrar
fremur en hnýsinna sís blaðamanna sem uildu allra helst
gœgjast ofan í nœrbuxur uiðfangsins.