Samtökin '78 - 40 ára afmælisrit Samtakanna '78 - 01.06.2020, Side 65

MIIMIMI, GLEYMSKA OG PÓLITÍK
65
En stórafmæli snúast ekki bara um að muna. Þau
snúast líka um að ákveða hvað er þess virði að
muna, hvað er of ómerkilegt til að rifja upp og,
ekki síður, hverju við viljum helst gleyma.
Saga snýst ekki bara um staðreyndir, hver gerði hvað
og hvenær. Hún er ekki bara eitthvað sem fræðingar
stunda í háskólum og setja síðan fram í lærðum bókum
eða greinum. Hvert og eitt okkar glímir við söguna á
hverjum degi því hún er mikilvægt tæki fyrir okkur til að
átta okkur á samtíðinni. Mínni skiptir miklu máli í því
hvernig við virkjum fortíðina til að glíma við samtímann
og framtíðina. Það er í raun margslungið fyrirbæri og
sérstakt rannsóknarefni.
Þau sem skoða minni líta ekki bara til þess sem við
munum heldur einnig hvernig við munum. Þau skoða
bæði persónulegt minni, þ.e. hvað og hvernig við munum
sem einstaklingar, og sameiginlegt eða menningarlegt
minni. Þar er í einföldu máli átt við minni sem hópar fólks
búa yfir í sameiningu, til dæmis heilar þjóðir, smærri
byggðarlög eða minnihlutahópar eins og hinsegin fólk.
Margslungið minni. Þegar hið persónulega og
pólitíska mœtast
Menningarlegt minni er vissulega mótað af persónulegu
minni einstaklinganna í hópnum. En ýmiss konar öfl og
hagsmunir hafa ekki síður áhrif á menningarlegt minni.
Þau öfl eru stundum mjög sterk og hafa ríka hagsmuni
af því að við munum söguna á tiltekinn hátt. Nýleg
skrif um efnahagshrunið árið 2008 eru gott dæmi um
það. Upp á síðkastið hafa ólíkar persónur og leikendur í
hruninu keppst við að skrifa greinar og bækur eða gera
heimildarmyndir sem er beinlínis ætlað hafa áhrif á minni
Islendinga af efnahagshruninu. Til dæmis hvernig við
metum ábyrgð ólíkra aðila, munum eftir atburðarásinni,
hvað við teljum þess virði að muna og hverju megi eða
hverju beinlínis eigi að gleyma. Þetta er það sem við
köllum minnispólitík.
Minnispólitík er alls ekki einskorðuð við merkilega
atburði eða mótuð af stjórnmálamönnum, yfirvöldum eða
stórfyrirtækjum. Það hvernig við munum sögu hinsegin
fólks er til að mynda einnig litað af minnispólitík.
Afmæli Samtakanna ’78 markaði því ekki aðeins að 40
ár voru liðin frá stofnun merkilegs félags. Það var ekki
síst minnispólitískur viðburður þar sem áttu sér stað
umræður og jafnvel átök um það hverju skuli gleymt, eftir
hverju verði munað og hvernig það muni lifa í minni bæði
hinsegin fólks og samfélagsins í heild.
Minnispólitík getur verið lúmsk, þannig að við tökum
varla eftir áhrifum hennar. Hún mótar til dæmis hvað
þykir merkilegt og þess virði að muna, en einnig hvað
þykir of ómerkilegt eða óþægilegt til þess lifa áfram í
minni fólks. HIV er gott dæmi um sögu sem þótti lengi
of erfið til að muna. Auk þess passar saga sjúkdómsins
illa inn í ríkjandi hugmyndir um sögu hinsegin fólks sem
gjarnan er skrifuð sem saga sleitulausrar sigurgöngu frá
fordómum til samþykkis. Því hefur sögu HIV gjarnan
verið sópað undir teppið í sögulegu endurliti, þrátt fyrir að
faraldurinn hefði afdrifaríkar afleiðingar fyrir þá kynslóð
hinsegin fólks sem fyrst þurfti að glíma við hann. Það er
aðeins á allra síðustu árum sem HIV hefur verið tekið inn
í heildarfrásagnir af sögu samkynhneigðra. Sú saga er þó
enn að mörgu leyti óuppgerð.
Minnispólitík getur líka verið mjög sýnileg og farið
fram fyrir opnum tjöldum, til dæmis í fjölmiðlum.
Iðulega hafa þátttakendurnir persónulega hagsmuni af
því að við munum söguna á þeirra hátt en ekki einhvern
annan. Einstaklingar vilja ef til vill varðveita arfleifð
sína í réttindabaráttunni eða stofnanir reyna að móta
hvernig við munum eftir þætti þeirra í tiltekinni sögulegri
atburðarás. Hugsanlega kjósa þær heldur að við gleymum,
t.d. hatursfullum ummælum eða andstöðu við réttindi sem
þykja sjálfsögð í dag. Þess háttar minnispólitík mótar því
jafnframt persónulegt minni okkar, hverju við gleymum,
hvað við munum og hvernig við munum.
Huað munum uið og huað hefðum uið getað munað?
Minnispólitískir atburðir eins og 40 ára afmæli
Samtakanna ’78 eru því ekki einungis ánægjulegt tilefni
heldur hafa þeir einnig mikil áhrif á hvernig hvert og
eitt okkar sér sögu hinsegin fólks og tengsl hennar við
íslandssöguna. Á tímamótum sem þessum er því ekki
aðeins vert að staldra við og líta yfir farinn veg, heldur
einnig skoða hvernig sú leið var rudd, hvað var sléttað yfir
á leiðinni og hvaða aðrar leiðir hefðu getað verið farnar.
Hvernig væri saga okkar ef við minntumst stofnunar
Iceland Hospitality árið 1976 sem tímamótaviðburðar
en stofnun Samtakanna ’78 þætti síður þess virði að
muna eftir? Hvað ef árið 1985 væri tímamótaár í huga
okkar vegna þess að þá var Islensk-lesbíska, fyrstu og
einu hinseginfemínísku samtökin í sögu Islands, stofnuð?
Hvers vegna er okkur tamara að gleyma en að muna eftir
því þegar tvíkynhneigðum var meinaður aðgangur að
Samtökunum ’78 árið 1992? Hvers vegna forðumst við
í lengstu lög að muna eftir HIV? Hvernig liti saga okkar
út ef okkur væri gert að gleyma lögleiðingu staðfestrar
samvistar árið 1996 vegna þess að hún markaði upphafið
að tímabundinni samlögunarstefnu Samtakanna ’78 í
stað þess að minnast hennar sem tímamótaviðburðar í
réttindabaráttu hinsegin fólks? Eða ef við skildum sögu
okkar sem hnignunarsögu? Sögu þess hvernig hinsegin
barátta varpaði hugsjónum um grundvallarbreytingar á
viðteknum samfélagslegum venjum á borð við hjónaband,
parsambönd og einkvæni fyrir róða?
Allt þetta eru túlkunarmöguleikar sem eru fyrir hendi
og væru ef til vill ríkjandi hefðu aðrir einstaklingar og
samfélagsöfl haft mótandi áhrif á söguskilning okkar.
Afmæli Samtakanna ’78 veitir okkur því ekki aðeins
tækifæri til að rifja upp sögu hinsegin réttíndabaráttu á
Islandi heldur einnig hvernig sú saga er búin til og hverjir
standa að baki þeirri sköpun.