Sjómannadagsblaðið - 11.06.2006, Side 4

4
SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ 11. JÚNÍ 2006
Þýskir kafbátar við „Löngulínu“ í Reykjarvíkurhöfn
í júlí 1939, rétt áður en stríðið hófst.
Þessir kafbátar, U26 og U27, voru fyrstu kafbátamir
sem komu íslenska höfn.
Kafbáturinn U27 sökkti m.a. breska farþegaskipinu
Athenia úti fyrir ströndum írlands
4. september þetta sama ár.
i

Allt að 203 Islendingar
fórust af stríðsvöldum á sjó
Allmargir mannskaðar urðu á íslenskum skipum í seinni heimstyrjöldinni. Þrátt fyrir það reyndu útgerð-
irnar að halda úr sér gengnum skipakosti sínum á sjó. Kreppan mikla hafði haft þau áhrif að ekki var til
fé í nauðsynlegt viðhald og endurbætur og skipin voru því vanbúin til hernaðarátaka. Þessi staða gerði
tækifærin sem fylgdu seinni heimstyrjöldinni freistandi en þau fólust helst í háu fiskverði vegna skorts
á sjávarafurðum í Bretlandi. Miklar tekjur var einnig að hafa af sjóflutningum því bandamenn þurftu á
tryggum flutningaleiðum fyrir herlið sitt að halda. Fyrir margan sjómanninn, sem stöðugt þurfti að sækja
sjóinn og sigla um hættuslóðir, var þessi tími gríðarleg andleg þolraun.
Skúli Sæland sagnfræðingur segir að
Þjóðverjar hafi við upphaf styrjald-
arinnar lýst yfir bannsvæði umhverf-
is Bretlandseyjar í þvi skyni að knýja
þá til uppgjafar. Eftir hernám íslands
létu þeir bannsvæði einnig ná um-
hverfis það.
Nokkuð um loftárásir
„íslensku skipin treystu á að hlut-
leysi landsins myndi vemda þau fyrir
árásum og flögguðu stöðugt íslenska
fánanum, auk þess sem fáninn var
málaður á hliðar skipanna og upp-
lýstur að næturlagi til að vekja enn
frekar athygli áþjóðemi skipsins. Ekki
dugði það til því Þjóðverjar hófu mikl-
ar árásir með skipum og flugvélum og
þó aðallega kafbátum á skip á þessu
hafsvæði og ætluðu þannig að koma í
veg fyrir birgðaflutninga til landsins.
Sömuleiðis hófu þeir að leggja tund-
urdufl nærri þekktum skipaleiðum til
að trufla siglingar sem mest. íslenskir
sjómenn voru svo lánssamir að Þjóð-
verjum auðnaðist aldrei að sökkva
íslenskum skipum með flugvélum né
skipum þó að nokkuð væri um loft-
árásir á íslensk fiskiskip. Ekki er hið
sama hægt að segja um kafbáta Þjóð-
verja því þeir voru okkur skeinuhættir
og sökktu alls átta íslenskum skipum
í styrjöldinni. Að auki sökktu þeir
þremur erlendum leiguskipum í þjón-
ustu Eimskipa. Einnig er talið að einn
bátur hafi farist af völdum bresks
tundurdufls sem losnað hafði af fest-
ingum og rekið fyrir leið bátsins.”
Tundurskeytin
hættulegustu vopnin
Kafbátamir voru búnir bæði fall- og
vélbyssum en hættulegustu vopnin
voru tundurskeytin sem hægt var að
skjóta úr launsátri. Stundum brugð-
ust tundurskeytin, sérstaklega í fyrri
hluta stríðsins þegar mörg skeytanna
voru gölluð og hittu ekki skotmark-
ið. Til þéss að spara skeytin brugðu
kafbátaforingjarnir oft á það ráð að
ráðast á skip ofansjávar með fall-
byssunum, sérstaklega ef þeir hugð-
ust sökkva litlum fiskiskipum. Skúli
segir töluvert vitað um árásir þýskra
kafbáta og flugvéla á íslensk skip.
Skýrslur kafbátaforingja hafi verið
greinargóðar en nokkur óvissa ríkir þó
um afdrif einstakra skipa því mörgum
kafbátum var sökkt áður en þeir náðu
heim til hafnar.
Óvissa um afdrif 70 manns
Vitað er með vissu um 158 íslendinga
sem létu lífið vegna ófriðarins með
einum eða öðrum hætti. „Af þeim
fórust 129 vegna árása kafbáta og
f lugvéla á skip og þrír af völdum tund-
urdufls. Þá létust 20 manns vegna
ásiglinga ljóslausra skipa að næturlagi
vegna varúðarráðstafana sökum ófrið-
arins. Þá var nokkuð um að útgerðir
ykju brynvarnir eða byggju skipin
loftvarnabyssum. Búnaður þessi gat
valdið ójafnvægi í skipunum og gert
þau valtari við erfiðar aðstæður. Auk
þess ríkir veruleg óvissa um hvort
70 manns sem fórust á skipsfjöl hafi
dáið af völdum stríðsins, svo að allt
að 228 íslendingar kunna að hafa far-
ist af styrjaldarorsökum, þar af 203 á
sjó. Þau 70 dauðsföll til viðbótar sem
hugsanlega má rekja til stríðsins teng-
jast fjórum skipssköðum sem eiga það
sameiginlegt að verulegur vafi leikur á
orsökum þess að skipin sukku.”
Mesta mannfallið í mars 1941
Þann 11. mars 1941 kom fyrsta ís-
lenska skipið til hafnar í Vestmanna-
eyjum eftir árás þýsks kafbáts. Það var
Fróði ÍS 454 sem komst til hafnar illa
laskaður en fimm úr áhöfn hans höfðu
farist eftir árás frá þýska kafbátnum
U-74. Mannfallið þennan marsmánuð
var mikið en fyrir utan þá fimm sem
fórust á Fróða féllu 13 manns þegar
Reykjaborg RE 64 og 10 manrís þegar
Pétursey ÍS 100 voru skotin í kaf.
Skip sem urðu fyrir
mannskæðum árásum
á hernámsárunum:
Fróði ÍS 454
Reykjaborg RE 64
Pétursey IS100
Súðin
Þessar árásir áttu sér allar stað rétt
fyrir utan yfirlýst bannsvæði Þjóðverja
umhverfis Bretlandseyjar. Íslenskarík-
isstjómin kom því formlegum kvört-
unum á framfæri til Þjóðverja en þeir
svöruðu með því að stækka svæðið
sem náði þá einnig umhverfis Island.
Héldu Þjóðverjar því fram, sem satt
var að, hemumið landið veitti Bretum
ómetanlegan stuðning við birgðaöflun
og aðdrætti. Eftir þetta sóttu þýskir
kafbátar og flugvélar miskunnarlaust
að íslenskum skipum á hafi úti.
Hólmsteinn ÍS155
Hekla
Hekla sökk á einungis tveimur mín-
útum eftir að tundurskeyti hitti hana
og með henni fórust 14 manns. Það
liðu þrjár vikur áður en fréttin um
afdrif Heklu spurðist heim til íslands.
Sjómenn á farmskipum voru slegnir
miklum óhug við fregnirnar og neit-
uðu að sigla áfram við óbreytt ástand.
Kom til verkfalla og varð að lokum
úr að íslensku flutningaskipin sigldu
eftir þetta einungis í samfloti með
skipalestum undir vernd bandamanna
vestur um haf.
Jarlinn GK 272
Jón Ólafsson
Goðafoss
Dettifoss
Eimskipafélagið missti einnig þrjú
af erlendum leiguskipum sínum, þau
Longtaker, Montana og SS Balladier.
Einungis er vitað um eitt íslenskt
skip með vissu sem varð tundurdufli
að bráð. Það gerðist þegar mótorbát-
urinn Vigri fórst með þriggja manna
áhöfn í október 1942.
Til viðbótar þessum skipum sem nú
hafa verið talin upp hurfu þó nokkur
skip en ekki er vitað hvemig þau fór-
ust. Má hér nefna sérstaklega togar-
ana Max Pemberton RE 278 og Sviða
GK 7 ásamt mótorbátunum ms. Pálma
SI 66 og ms. Hilmi ÍS 39.
„Þessi skip hurfu án sýnilegrar
ástæðu með manni og mús. Bæði
Pálmi og Hilmir hurfu í skaplegu veðri
og því er almennt talið að þeir hafi
siglt á tundurdufl. Sviði hvarf ásamt
25 manna áhöfn í desember 1941 og
eftir talsverðar deilur vegna trygg-
ingabóta var loks úrskurðað í hæsta-
rétti að hvarf hans hefði verið af hem-
aðarvöldum. Max Pemberton hvarf í
janúar 1944 ásamt 29 manna áhöfn.
Ekki er vitað hvort tundurdufl, of-
hleðsla eða ójafnvægi í skipinu vegna
aukinna brynvama og loftvamabyssa
hefðu valdið slysinu en sennilega
kemur hið sanna aldrei í ljós. Ekki
hafa fundist gögn sem benda til þess
að kafbátar né flugvélar hafi ráðist á
skipin og er því sennilegra að dufl hafi
grandað skipunum, hafi þeim á annað
borð verið sökkt af vígtólum stórveld-
anna,” segh Skúli og bætir við: „Ef
svo er þá er sennilegast að um bresk
rekdufl hafi verið að ræða því þýsku
duflin voru annað hvort lögð á öðrum
tíma þegar viðkomandi skip fórust eða
nokkuð traustur sjálfseyðingabúnaður
sem komið hafði verið fyrir í duflunum
hefði átt að vera búinn að eyða þeim.”