Morgunblaðið - 22.08.2020, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 2020
Heiðarbraut 10, 245 Sandgerði
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
OPIÐ HÚS sunnudag 23. ágúst kl. 14.15-15.00
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Fallegt 4ra herbergja raðhús með bílskúr
Verð kr. 36.900.000 143,2 m2
Okkar mæti forsetivar settur íembætti í annaðsinn 1. ágúst sl.
við hátíðlega athöfn í Al-
þingishúsinu. Orðið forseti
er okkur tamt á tungu en
ef einhver gruflar í því á
annað borð liggur beint
við að sjá það sem heiti
þeirra sem fremst sitja, í
einhverjum skilningi. Í ís-
lensku og færeysku er for-
seti notað þar sem í ná-
grannamálum er haft
præsident (danska), presi-
dent (norska, sænska),
presidentti (finnska); í
ensku president, þýsku
Präsident og frönsku
président. Allt er það
runnið frá latínu eins og
nærri má geta; prae-
(fyrir, eða fyrir framan)
og –sedere (sitja). Orðið
forseti er í íslensku og
færeysku einnig haft um
annað forystufólk, svo
sem um þingforseta, for-
seta Hæstaréttar, forseta
samtaka, t.d. forseta ÍSÍ
o.s.frv.
Baldur Jónsson (1930-
2009) tók saman fróðlega
grein um sögu og uppruna
starfsheitisins forseti og birti 1990 í Yrkju, afmælisriti jafnöldru
sinnar Vigdísar Finnbogadóttur. Forseti er hauksheiti samkvæmt
gömlum þulum; Baldur bendir á að veiðifálki situr fyrir bráð sinni.
Enn þekktara er heitið úr Snorra-Eddu (ásamt vísu úr Grímnis-
málum) þar sem Forseti er nefndur meðal ása. „Forseti heitir son-
ur Baldurs og Nönnu Nepsdóttur. Hann á þann sal á himni er
Glitnir heitir. En allir er til hans koma með sakarvandræði, þá fara
allir sáttir á braut. Sá er dómstaður bestur með guðum og mönn-
um.“
Rannsókn Baldurs Jónssonar benti til þess að saga orðsins for-
seti hafi tæpast verið samfelld í íslensku máli enda sjáist engin
merki um að orðið hafi verið starfs- eða embættistitill fyrr en á
síðari öldum. Orðsins verði í raun ekki vart að nýju í traustum
heimildum fyrr en á 18. öld er Íslendingar taka að mynda með sér
ýmsan skipulegan félagsskap þar sem velja þarf forystusveit. Bald-
ur gat þess til „að hið heiðna nafn, sem svo góður þokki fylgdi, hafi
greitt götu starfsheitisins forseti þegar það kom til sögunnar löngu
síðar“. Í samþykktum Lærdómslistafélagsins er fyrst (1780) notað
orðið forsetumaður – og skyldi sá vera „valinkunnur, siðferðis-
prúður og bóklærður“ – en við endurskoðun félagslaganna 1787 er
formaðurinn aldrei nefndur annað en forseti. Breytingin bendir til
þess að orðið forseti hafi þá þegar unnið sér sess í máli þeirra sem
að félaginu stóðu.
Frá stofnun Landsyfirréttar 1800 var talað um forseta réttarins.
Hið íslenska bókmenntafélag var sett á fót 1816 og voru forsetar
yfir hvorri deild félagsins, í Reykjavík og Kaupmannahöfn. Þekkt-
asti forseti þeirrar síðarnefndu, árin 1851 til dauðadags 1879, er
væntanlega Jón Sigurðsson sem var einnig lengi forseti Alþingis;
titillinn forseti hafði verið tekinn upp við endurreisn þingsins 1843.
Þegar lýðveldið Ísland var stofnað 1944 og embætti forseta Íslands
komið á fót var komin hefð fyrir orðinu forseti þegar fjallað var
um þjóðhöfðingja í Bandaríkjunum, Frakklandi, Finnlandi og víðar.
Forseti
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Morgunblaðið/Sigurður Unnar Ragnarsson
Sá er fremst situr Frá innsetningu forseta Ís-
lands 2020, Guðna Th. Jóhannessonar.
Íupphafi kórónuveirunnar sl. vetur og vor höfðuríkisstjórn og Alþingi hröð handtök við að hlaupaundir bagga með fyrirtækjum m.a. til þess að komaí veg fyrir að þau yrðu sum hver að loka strax. Með
því var í raun haldið uppi atvinnustigi í landinu.
Þrátt fyrir þær aðgerðir er atvinnuleysi nú þegar orðið
mikið. Í júní var það komið í 16.165 einstaklinga og nú er
talað um að nær 20 þúsund séu atvinnulausir. Fyrirsjáan-
legt er að atvinnulausum muni enn fjölga á næstu vikum
og mánuðum og að fram undan sé erfitt haust og vetur.
Með sama hætti og það var bæði rökrétt og sjálfsagt að
beina athyglinni að fyrirtækjunum fyrr á þessu ári, er röð-
in nú komin að hinum atvinnulausu og þeim sem munu
missa vinnuna í náinni framtíð.
Um þessa stöðu sagði Drífa Snædal, forseti ASÍ, í pistli,
sem birtist á heimasíðu Alþýðusambandsins hinn 14. ágúst
sl.:
„Grunnatvinnuleysisbætur í dag eru 289.510 kr. á mán-
uði, það þýðir um 240 þúsund kr. út-
borgaðar. Að auki fá atvinnuleitendur
11.580 krónur með hverju barni undir
18 ára aldri. Í þrjá mánuði fær fólk
tekjutengdar atvinnuleysisbætur
(70% af meðaltali heildarlauna) þó að
hámarki 456.404 kr. á mánuði […] Reiknað er með að at-
vinnulausu fólki fjölgi í haust þegar uppsagnarfrestur
rennur út hjá mörgum. Það þarf ekki að fara mörgum orð-
um um það, að mánaðarlegar skuldbindingar eru jafnan
hærri en atvinnuleysisbæturnar; húsnæðiskostnaður,
samgöngukostnaður, sími, tryggingar og svo mætti áfram
telja.“
Þegar þessar tölur eru skoðaðar verður krafa bæði
verkalýðshreyfingarinnar og Bandalags háskólamanna
um hækkun atvinnuleysisbóta og greiðslu tekjutengdra
atvinnuleysisbóta í lengri tíma en þrjá mánuði skiljanleg.
Í Kastljósi RÚV sl. miðvikudagskvöld sagði Einar Þor-
steinsson, umsjónarmaður þáttarins, að þetta væru
„sultarlaun“ og það er rétt.
Þær raddir heyrast, að það sé ekki skynsamlegt að
hækka atvinnuleysisbætur vegna þess að það dragi úr
vilja fólks til þess að leita sér atvinnu. Það vilji frekar sitja
heima og gera ekki neitt, ef hægt sé að komast af á bótum.
Sjálfsagt er hægt að finna einstök dæmi um slíkt en
þessi rök eiga ekki við um þorra þess fólks, sem hefur nú
þegar misst vinnuna eða mun missa hana á næstunni.
Og víst er að slík röksemdafærsla er vísbending um
skort á samkennd hjá þeim, sem henni beita.
Hitt er óskiljanlegt að þessa dagana skuli fólk vera flutt
hingað til lands frá öðrum löndum (aðallega Póllandi) til
þess að vinna í fiskverkun og sláturhúsum. Þegar þetta
var sagt á fundi sem greinarhöfundur sat fyrir nokkrum
dögum var spurt: Eru Íslendingar hættir að vilja vinna í
fiski?
Svar kom frá ungum manni á fundinum: Það á ekki við
um Eyjar.
Auðvitað á það ekki við um Eyjar og á ekki að eiga við
um Ísland allt.
Fyrir nokkrum vikum gekk greinarhöfundur um fisk-
verkunarstöð Sjávariðjunnar á Rifi á Snæfellsnesi. Það er
upplifun út af fyrir sig að sjá hvað tækni í fiskverkun er
orðin fullkomin og vinnuaðstæður góðar. Þetta er gjör-
breytt veröld frá því sem áður var fyrir aðeins nokkrum
áratugum, að ekki sé talað um þá tíma, sem Jón Kalman
Stefánsson lýsir í Himnaríki og helvíti. Og alveg sérstak-
lega að sjá hvað mikið af þessum fullkomna tæknibúnaði
er framleiddur hér á Íslandi.
Ef svo er komið að flytja þurfi inn fólk frá Póllandi til að
vinna á slíkum vinnustöðum þarf að
gera átak í að breyta ímynd fiskverk-
unar hér á Íslandi.
Það dugar hins vegar ekki að fólk
annað hvort svelti eða safni upp
ógreiddum reikningum í marga mán-
uði vegna þess að atvinnuleysisbætur séu of lágar.
Þær verður að hækka.
Eitt mikilvægasta verkefni Alþingis og ríkisstjórnar um
þessar mundir er að skapa samstöðu í samfélaginu um við-
brögð við veirufaraldrinum. Það verður aldrei samstaða
um það að koma fyrirtækjum til hjálpar en ekki þeim sem
missa atvinnu sína.
Forseti ASÍ segir í fyrrnefndum pistli:
„Að vera atvinnulaus er fjárhagslegt og félagslegt áfall.
Áhyggjur af framfærslu, skert sjálfstraust því maður er
ekki að „standa sig“, töpuð tengsl við vinnufélaga og það
að detta úr rútínu í daglegu lífi reynist mörgum afar erfitt
og er ekki hlutskipti, sem fólk almennt velur sér.“
Um þetta segir Valgerður Sigurðardóttir, borgar-
fulltrúi Sjálfstæðisflokksins, í grein hér í blaðinu hinn 13.
ágúst sl.:
„Ég hef miklar áhyggjur af andlegri heilsu okkar Ís-
lendinga og tel að við verðum að ráðast í aðgerðir sem
miða að því að sem flestir geti leitað sér hjálpar […] Því vil
ég skora á alla ráðamenn þjóðarinnar að fara að huga
virkilega að andlega þættinum í þessum heimsfaraldri,
meira en nú þegar hefur verið gert, enda er fátt mikilvæg-
ara en geðheilbrigði heillar þjóðar.“
Þeir sem telja að ekki eigi að hækka atvinnuleysisbætur
með þeim rökum að slík hækkun mundi draga úr vilja
fólks til að leita sér að vinnu, ættu að hugleiða þessi orð
borgarfulltrúa Sjálfstæðisflokksins. Þau snúa að kjarna
þessa máls. Atvinnumissir er félagslegt áfall, eins og Drífa
Snædal segir.
Þar að auki mun svo gífurlegt atvinnuleysi, sem nú er
skollið á og verður augljóslega langvarandi, leiða til óróa í
samfélaginu, eins og dæmin sanna.
Að óbreyttu mun sá órói birtast okkur á Austurvelli.
Nú er komið að hinum
atvinnulausu…
…ef ekki, birtast afleið-
ingarnar á Austurvelli.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Hér í blaðinu hef ég bent á, aðsumir kunnustu heimspekingar
sögunnar hafa minnst á Íslendinga.
Rousseau sagði, að íslenskir náms-
menn í Kaupmannahöfn yndu sér þar
svo illa, að þeir ýmist vesluðust upp
og gæfu upp öndina eða drukknuðu í
sjó, þegar þeir ætluðu að synda aftur
heim til Íslands. Marx og Engels
völdu Íslendingum hin verstu orð.
Þeir væru ruddar og sóðar og ættu
ekkert gott skilið frekar en aðrar af-
dalaþjóðir Evrópu.
Einn kunnasti heimspekingur tutt-
ugustu aldar, Karl R. Popper, minnt-
ist líka á Íslendinga á einum stað í
bókum sínum. Hann var að andmæla
hugmyndinni um þjóðríki og sagði, að
hugtakið þjóð væri illskiljanlegt. Eina
dæmið, sem honum gæti hugkvæmst
um, að sami hópur deildi sögu, tungu,
landi og ríki, væri Ísland. Popper
bætti þó við, að Atlantshafið skildi Ís-
land frá öðrum löndum og að Íslend-
ingar sæju ekki sjálfir um landvarnir,
heldur treystu á samstarfið innan
Atlantshafsbandalagsins. Ísland væri
þess vegna ekki eins skýr undantekn-
ing frá reglunni og virtist fljótt á litið
vera.
Þegar ég heimsótti Popper 31. jan-
úar 1985 í Penn í Buckinghamshire til
þess að ræða við hann um heimsins
böl og bölvabætur, spurði hann mig
brosandi, hvort ég hefði tekið eftir
þessum ummælum. Já, ég hafði gert
það. Hann sagði mér þá, að hann og
kona hans hefðu á námsárum sínum í
Vínarborg laust fyrir 1930 haft mik-
inn áhuga á Íslandi. Sérstaklega
hefðu þau hrifist af því, að Íslending-
ar skyldu hafa fundið Vesturheim, en
um leið hefðu þau velt því mjög fyrir
sér, hvers vegna byggð norrænna
manna á Grænlandi skyldi hafa lagst
niður.
Fundur Vesturheims var auðvitað
sérstakt afrek, eins og Popper benti
á. En gátan um byggðina í Grænlandi
er enn óleyst, þótt mér finnist líkleg-
ast, að síðustu íbúarnir hafi ýmist fall-
ið fyrir Inúítum (sem fornmenn köll-
uðu Skrælingja) eða hrakist til
Íslands og blandast þar þjóðinni. Ef
til vill eiga vísindamenn okkar eftir að
ráða þessa gátu.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Popper og Ísland