Morgunblaðið - 17.12.2020, Síða 73

stjórnarskiptin 1927 þegar Jónas
Jónsson frá Hriflu varð ráðherra.
„Jónas hafði einlægan áhuga á bygg-
ingarlist og þess vegna hafði hann
áhuga á Guðjóni og þeir náðu mjög
vel saman. En Jónas var líka mjög
umdeildur stjórnmálamaður og hat-
aður af andstæðingum sínum enda
gekk hann stundum ansi harkalega
fram. Andstæðingar Jónasar voru
mjög gagnrýnir á öll verk Guðjóns,“
segir Pétur og bendir á að fyrir vikið
hafi Guðjón ekki notið sannmælis
fyrir öll sín bestu verk. „Við þetta
bætist að um og upp úr 1930 fara
fleiri arkitektar að koma til starfa á
Íslandi og því var Guðjón ekki leng-
ur eini maðurinn í faginu. Þeir fóru
að starfa sjálfstætt og reka eigin
teiknistofur og fengu sumir hverjir
fá verkefni af því að teiknistofa rík-
isins, sem Guðjón veitti forstöðu, sat
sjálfkrafa að öllum verkefnum fyrir
ríkið. Þetta vakti eðlilega vaxandi
óánægju,“ segir Pétur og bendir á að
deilurnar um Hallgrímskirkju eftir
andlát Guðjóns hafi ekki síður
skyggt á arfleifð hans um tíma.
Var enginn draumóramaður
„Eftir andlát hans má eiginlega
segja að hann hafi gleymst í nokkra
áratugi. Það er í raun ekki fyrr en
með minni kynslóð arkitekta að
menn fara að dusta af honum rykið,“
segir Pétur og leggur áherslu á að
tíminn hafi hins vegar unnið með
Guðjóni og byggingum hans.
„Byggingar hans eru orðnar tákn
fyrir stofnanir í íslensku samfélagi
og kennileiti fyrir ákveðna staði.
Þær eru þannig orðnar samgróinn
hluti af myndmálsheimi okkar og
umhverfi. Það hvernig hann lagði
grunninn að okkar menningu í borg-
arskipulagi og húsagerð er einstakt
og ómetanlegt,“ segir Pétur og
bendir á að byggingar Guðjóns hafi
svo sannarlega náð að sanna sig
meðal almennings.
„Fólki finnst byggingar hans fal-
legar. Þó ég sé alls ekki að hvetja til
þess að menn fari að stæla bygginga-
stíl hans má margt læra af form-
hugsun hans. Hann náði að sam-
ræma fagurfræði og mjög
hagkvæmar og skilvirkar lausnir í
byggingum sínum. Hann hefði aldrei
byggt svona mikið ef hann hefði verið
óraunsær eða draumóramaður.
Hann var það ekki. Hann var mjög
hagsýnn og lagði metnað sinn í að
fara sem best með fé hins opinbera.
Það kemur víða fram í hans skrif-
um,“ segir Pétur og tekur fram að
Guðjón hafi ávallt haft mann-
eskjulegt umhverfi að leiðarljósi í
sinni skipulagshugsun, enda leit
hann svo á að ekki væri hægt að ala
upp góðar manneskjur nema í fallegu
umhverfi. „Hann var sem dæmi upp-
tekinn af því að allar vistarverur
nytu sólar og hafði fagurfræðina
ávallt að leiðarljósi í allri skipulags-
vinnunni,“ segir Pétur og tekur fram
að samtímanum væri hollt að hafa
þessi sjónarmið Guðjóns enn að leið-
arljósi.
Spurður um notkun Guðjóns á
íslenskum jarðefnum í byggingum
sínum segir Pétur það áhrif frá
kreppuárunum þegar þjóðin átti
engan gjaldeyri. „Það voru því ekki
til peningar til að flytja inn bygging-
arefni frá útlöndum. Hugmyndir
hans áttu sér alltaf rætur í hag-
kvæmum lausnum, en hann gerði
stórmerkar tilraunir með innlent
jarðefni,“ segir Pétur og bendir á að
það að nota sérþjóðleg þemu úr sögu
og menningu viðkomandi lands fyrir
skreytingar í opinberum byggingar
hafi verið alþekkt á þessum tíma
bæði austan hafs og vestan. „Guðjón
byggði þannig á alþjóðlegu fordæmi
þegar hann leitaði að sérþjóðlegri
merkingu. Auðvitað var hann af
þeirri kynslóð sem var að fagna
sjálfstæði þjóðarinnar og endurreisn
hennar, en ég held að menningar-
pólitísk hugsun hafi ekki rist djúpt
hjá honum, heldur fremur birst hjá
þeim sem um verk hans skrifuðu,“
segir Pétur og bendir á að eitt af því
sem Guðjón hafi unnið meðvitað með
hafi verið sérstaða Íslands út frá
jarðfræðilegu sjónarmiði. „Hann var
mikill talsmaður þess að nýta hita-
veitu og valdi staðsetningu opin-
berra bygginga sem hann hannaði
með tilliti til þess hvort hægt væri að
kynda þær með heitu vatni,“ segir
Pétur og bendir á héraðsskólana
sem gott dæmi um þetta.
Aðspurður segir Pétur ekkert
launungarmál að nokkrar byggingar
stóðu hjarta Guðjóns nær en aðrar.
„Aðalbygging Háskóla Íslands var
mikilvæg bygging fyrir hann, því
með henni uppskar hann almenna
virðingu og lof eftir að hafa setið
undir mikilli gagnrýni andstæðinga
Jónasar frá Hriflu. Akureyrarkirkja
er sömuleiðis mikilvægur sigur fyrir
hann. Einnig verður að nefna Þjóð-
leikhúsið, sem hann rétt náði að
klára fyrir andlát sitt. Þessar þrjár
byggingar eiga það líka sameig-
inlegt að þar tókst honum að fylgja
þeim eftir niður í smæstu smáatriði
á byggingartímanum, en hann var
þeirrar skoðunar að starf arkitekts-
ins fælist ekki bara í því að gera
teikningarnar heldur að vera vak-
andi fyrir öllum smáatriðum í út-
færslunni sjálfri.
Leiðin hefur nú verið rudd
Sjálfur sagði Guðjón að
Hallgrímskirkja hefði verið það verk
sem var honum kærast. Kannski var
það í og með af því að hann bjó
stærstan hluta ævi sinnar á Skóla-
vörðuholti og hefur því örugglega
verið búinn að velta því lengi fyrir
sér hvers konar bygging koma
myndi fyrir endanum á Skólavörðu-
stíg,“ segir Pétur og bendir á að
Guðjón hafi aðeins náð að klára aðal-
teikningar Hallgrímskirkju og eftir-
menn hans í starfi húsameistara
hannað kirkjuna að innan.“
Að lokum er ekki úr vegi að spyrja
Pétur hvort hann sé með bók sinni
búinn að skrifa allt sem hægt sé að
skrifa um Guðjón. „Nei, því fer víðs-
fjarri að svo sé. Þetta er bara inn-
gangurinn. Ég er bara búinn að
ryðja leiðina inn í skóginn. Þeir sem
á eftir koma eiga eftir að kafa dýpra
í hans list, greina byggingar hans og
setja í víðara samhengi. Það er
draumur minn að þessi bók verði
hvatning fyrir unga og áhugasama
fræðimenn til þess að taka þessa
rannsókn á verkum hans einu skrefi
lengra,“ segir Pétur að lokum og
tekur fram að hann voni einnig að
bókin eigi eftir að kveikja áhuga
fólks víða um land á að huga betur
að byggingararfinum og sýna bygg-
ingum Guðjóns í öllum landsfjórð-
ungum viðeigandi sóma og nægilega
vernd í formi nauðsynlegs viðhalds.
Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson, Ímynd
Laugarneskirkja Stuðlaskraut og
kúbísk formhugsun sameinast.
Kærasta verkið Til vinstri er ein margra skissuteikninga Guðjóns að Hall-
grímskirkju í Reykjavík sem hafa varðveist og til hægri endanleg útgáfa.
Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson, Ímynd
MENNING 73
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. DESEMBER 2020