Morgunblaðið - 17.12.2020, Blaðsíða 79

MENNING 79
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. DESEMBER 2020
Þrátt fyrir óánægju með stöðu
kvenna á þingi eftir kosningarnar
2017 settist kona í stól forsætisráð-
herra í annað sinn á þeim rúmu
hundrað árum sem íslenskar konur
höfðu haft kosningarétt og kjörgengi.
Það var Katrín Jakobsdóttir, formað-
ur Vinstri grænna, sem leiddi ríkis-
stjórn með Framsóknarflokki og
Sjálfstæðisflokki. Af ellefu ráðherr-
um voru fimm konur.
#MeToo
Þótt mörgum þætti lítið fara fyrir
umræðum um ástæður stjórnarslit-
anna í kosningabaráttunni haustið
2017 hafði sjaldan verið rætt jafn
mikið um kynferðislegt ofbeldi og
einmitt þennan vetur. Meðan kosn-
ingabaráttan var í algleymingi á Ís-
landi reis #MeToo- eða #églíka-
hreyfingin í Bandaríkjunum. Bylgjan
barst hratt til annarra landa, þar á
meðal Íslands, þar sem konur úr ólík-
um starfsstéttum mynduðu lokaða
hópa á samfélagsmiðlum og söfnuðu
saman reynslusögum af áreitni og of-
beldi sem síðan voru birtar opin-
berlega. Þannig greindu konur
mynstur valdbeitingar og mismun-
unar í persónulegri upplifun, ekki
ósvipað og í vitundarvakningar-
hópum nýju kvennahreyfingarinnar
um 1970, þegar slagorðið „hið per-
sónulega er pólitískt“ fæddist. Sög-
urnar voru yfirleitt nafnlausar, sem
undirstrikaði hið kerfislæga eðli
vandans.
Þótt kynbundið ofbeldi hefði verið
til umræðu frá því á níunda áratugn-
um var nú í fyrsta sinn farið að ræða
opinskátt og kerfisbundið um þær
margháttuðu birtingarmyndir
hvunndagsmismununar og áreitni
sem konur urðu fyrir í lífi og starfi.
Hver femíníska herferðin fylgdi á
fætur annarri, sumar alþjóðlegar en
aðrar séríslenska. Þær voru að
stórum hluta háðar á samfélags-
miðlum og sneru að kynfrelsi kvenna
og lausn undan hvers kyns kynferðis-
ofbeldi. Í því samhengi hefur verið
talað um líkamsbyltingar, sem vísar
til þess hvernig konur endurheimta
yfirráð yfir líkama sínum og
birtingarmyndum hans.
Fyrst ber að nefna druslugönguna
sem varð til í Toronto í Kanada í apríl
2011. Fyrsta íslenska druslugangan
fór fram í júlí sama ár þar sem konur
og karlar flykktust út á götu til þess
að mótmæla útbreiddum viðhorfum
til kynferðisbrota. Með slagorðinu
„Ég er drusla“ var niðrandi ummæl-
um um konur sem kynverur snúið
upp í yfirlýsingu um sjálfsákvörð-
unarrétt kvenna og undirstrikað að
hvernig sem konur væru klæddar
lægi ábyrgðin á kynferðisofbeldi allt-
af hjá gerandanum. Gangan stig-
magnaðist ár frá ári og fjöldi þátttak-
enda margfaldaðist í takt við
samfélagsumræðuna. Í mars 2015
hófst brjóstabyltingin sem rædd var í
upphafi kaflans. Í kjölfarið fylgdi
Beauty tips-
byltingin, þar sem
þúsundir kvenna
sögðu frá kyn-
ferðislegu ofbeldi
sem þær höfðu
mátt þola undir
myllumerkinu
#þöggun og
#konurtala. Til
þess að myndgera gjörninginn voru
skapaðar tvær prófílmyndir, appel-
sínugul og qul, sem táknuðu ýmist að
viðkomandi hefði orðið fyrir kyn-
ferðislegu ofbeldi eða þekkti þolanda
ofbeldis. Þessar myndir voru áber-
andi á Facebook sumarið 2015 og
sýndu umfang kynferðisofbeldis í ís-
lensku samfélagi. Næst kom #höf-
umhátt-bylgjan, sem sprengdi rík-
isstjórnina haustið 2017, og loks
#MeToo-byltingin. Hún byggðist á
frásögnum kvenna af svo gott sem
öllum sviðum samfélagsins og sýndi
með afgerandi hætti að kynbundið of-
beldi og áreitni var viðvarandi mein-
semd í íslensku samfélagi sem flestar
konur þekktu af eigin raun.
Stjórnmálakonur riðu á vaðið í lok
nóvember 2017 og birtu 136 sögur af
kynbundinni mismunun sem þær
höfðu upplifað í starfi.“ Sögurnar
voru sláandi vitnisburður um þann
kvenfjandsamlega veruleika sem
konur mættu í stjórnmálum en höfðu
fram að þessu aðeins talað um hver
við aðra eða alls ekki. Konurnar
sögðu frá athugasemdum um útlit
þeirra, líkama og klæðaburð sem
sýndu að litið var á þær sem kyn-
ferðisleg viðföng fremur en hugsandi
manneskjur. Dæmin sem þær nefndu
höfðu átt sér stað í samkvæmislífinu,
á ráðstefnum og fundum og jafnvel í
þingsal. Ein kvennanna nefndi
hversu óþægilegt það væri „þegar
þingkonur stíga í pontu og karlráð-
herrarnir á ráðherrabekknum horfa
upp og niður eftir rassinum á kon-
unum“.
Margar konur höfðu upplifað að
vera króaðar af og káfað á þeim. Þær
sem svöruðu fyrir sig áttu á hættu að
mæta fjandskap en ekki var hróflað
við stöðu karla þótt þeir væru al-
ræmdir fyrir áreitni. Stundum var
konum hótað, allt frá því að þær
kæmust ekki áfram í pólitík til lík-
amsmeiðinga og ofbeldis. Alvarleg-
ustu frásagnirnar sögðu frá nauðg-
unum. Í gegnum frásagnir
kvennanna skinu þau áhrif sem
áreitnin hafði á þær. Sumar hættu
einfaldlega afskiptum af stjórn-
málum. Aðrar gripu til þeirra ráða að
forðast tiltekna karla og aðstæður
eða heilsuðu samstarfsmönnum sín-
um alltaf með handabandi, jafnvel
með báðum höndum, til að koma í veg
fyrir óvelkomin faðmlög og þukl.
Yngri konur sögðu frá upplifun
sinni af því að vera ekki teknar alvar-
lega og aðeins álitnar puntudúkkur í
pólitíkinni. „Mér var sagt að ég þyrfti
að brosa meira, ég ætti ekki að hylja
mig svona mikið ef ég vildi ná lengra
og vera sæt“, sagði Jóhanna María
Sigmundsdóttir, sem var yngsti al-
þingismaður sögunnar þegar hún
settist á þing fyrir Framsóknarflokk-
inn 21 árs gömul árið 2013. Hún sagð-
ist hafa haldið að þetta myndi hætta
þegar hún yrði eldri og reyndari en
það hefði alls ekki verið raunin.“
„Glæsilegasta konan er varafor-
maður og sætasti krakkinn ritari“,
sagði karlmaður sem gegnt hafði
ábyrgðarstöðu í samfélaginu um þær
Þórdísi Kolbrúnu Reykfjörð Gylfa-
dóttur og Áslaugu Örnu Sigurbjörns-
dóttur þegar þær voru kjörnar í
stjórn Sjálfstæðisflokksins. Þær urðu
báðar ráðherrar í ríkisstjórn Katr-
ínar Jakobsdóttur og voru yngstu
konurnar sem gegnt höfðu ráðherra-
embætti.
„Mig langar lítið að vita af því sem
sagt er um mig að mér fjarstaddri í
ljósi þess sem ég heyri að mér við-
staddri“, sagði ein stjórnmála-
kvennanna í #MeToohópnum. Svo
kaldhæðnislega vildi til að ári síðar
fengu þær einmitt að heyra það. Í lok
nóvember 2018 barst fjölmiðlum
hljóðupptaka af samræðum sex þing-
manna sem höfðu setið á barnum
Klaustri steinsnar frá Alþingishúsinu
og viðhaft gróf og ofbeldisfull um-
mæli um samstarfskonur sinar á
þingi. Um var að ræða tvo karla úr
Flokki fólksins og þrjá karla og eina
konu úr Miðflokknum, þar á meðal
fyrrverandi forsætisráðherra og
fyrrverandi utanríkisráðherra, en sá
síðarnefndi hafði getið sér gott orð á
alþjóðavettvangi fyrir störf sín í þágu
jafnréttis kynjanna. Klaustursmálið
varð uppspretta gríðarlegrar um-
ræðu og reiði, bæði úti í samfélaginu
og innan þingsins. Karlarnir tveir í
Flokki fólksins voru reknir úr flokkn-
um og gengu í kjölfarið í Miðflokkinn.
Sérstaka athygli vakti hversu
margir valdaminni hópar samfélags-
ins höfðu verið skotspónn niðrandi
ummæla Klaustursmanna. Þeir
höfðu ekki aðeins viðhaft niðurlægj-
andi kynferðisleg orð um ýmsar
stjórnmálakonur heldur sýnt af sér
fyrirlitningu í garð fólks með fötlun
og hinsegin fólks. Það vakti því ekki
síður athygli þegar í ljós kom að sú
sem hafði tekið samræðurnar upp
var fötluð hinsegin kona, Bára Hall-
dórsdóttir, sem fyrir algjöra tilviljun
hafði ákveðið að fara á Klausturbar-
inn þetta kvöld. „Ég hugsaði með
mér: Er þetta í alvörunni eðlileg
hegðun af hálfu þjóðkjörinna fulltrúa,
þingmannanna okkar?“, sagði Bára
um þá ákvörðun að ýta á upp-
tökutakkann á símanum sínum. „Er
þetta ekki akkúrat sú orðræða sem
við erum nýbúin að vera að berjast
gegn með MeToo og svo framvegis,
og er bara í lagi að valdamiklir menn
sitji og tali svona, hátt og skyri á
kaffihúsi eins og ekkert sé?“ Klaust-
ursmálið vakti ekki aðeins spurn-
ingar um viðhorf þingmanna til
valdalitilla samfélagshópa og það
sem fram færi bak við luktar dyr í
stjórnmálunum heldur sýndi fram á
hvernig kvenfyrirlitning fléttaðist
saman við fordóma gagnvart öðrum
hópum sem ekki féllu inn í þröngan
ramma gagnkynhneigðrar karl-
mennsku.
(Tilvísunum er sleppt.)
Birtingar-
myndir hvunn-
dagsmismun-
unar og áreitni
Bókarkafli | Konur sem kjósa: Aldarsaga fjallar
um um íslenska kvenkjósendur í eina öld. Sjónum
er beint að einu kosningaári á hverjum áratug og
þannig teknar ellefu sneiðmyndir af sögu kvenna
undanfarin hundrað ár. Höfundarnir eru Kristín
Svava Tómasdóttir, Ragnheiður Kristjánsdóttir,
Erla Hulda Halldórsdóttir og Þorgerður H. Þor-
valdsdóttir, fræðimenn á sviði kvenna- og kynja-
sögu, stjórnmála- og menningarsögu.
Morgunblaðið/Ernir
Drusluganga Fyrsta íslenska druslugangan fór fram í júlí 2011. Með slagorðinu „Ég er drusla“ var niðrandi um-
mælum um konur sem kynverur snúið upp í yfirlýsingu um sjálfsákvörðunarrétt kvenna