Stefnir - 01.05.1962, Blaðsíða 12

Það er hald manna, að fátækraframfærsla
hafi verið það sjónarmið, er skapaði þetta sam-
félag, sem brátt varð sveitarfélag, sem var svo
nefnt hreppur.
En rétt er að hafa í huga, eins og vikið verð-
ur að hér síðar, að framfærsla var um aldir
eitt höfuðverkefni íslenkra sveitarfélaga.
f Grágás, elztu lögbók fslendinga, er að finna
ákvæði um hlutverk sveitarfélaga. Mun annar
ræðumaður fjalla um þau efni hér síðar, svo
að hér verður einungis drepið á nokkur atriði
vegna samhengis. Er þar fyrst fjallað um að
sjá þeim farborða, sem ekki gátu af eigin
rammleik bjargað sér. Þá er og fjallað um
leiðir að leita til sveitarfélagsins. Er það vissu-
lega ekki þýðingarminna atriði.
Skattskyldir bændur í hverjum hreppi skyldu
sjá um framfærslu þurfamanna, ef tilteknir ætt-
ingjar gátu ekki annast framfærslu þeirra. —
Framfærsla hreppsins var fólgin í því, að ómög-
unum var skipt niður á bæi eftir efnum og
ástæðum, til matgjafa. -— Menn inntu og af
höndum gjöld eftir efnahag, og var þeim tekj-
um varið til hjálpar fátækum.
En það var fleira gert í sveitarstjórnarmál-
efnum á þessum tímum. Hreppsfélagið annaðist
einnig tiltekna tryggingarstarfsemi fyrir hrepps-
búa. t
Búpeningur var tryggður fyrir falli af sóttum
og hús fyrir eldsvoða. Þessi tryggingarstarfsemi
er hin fyrsta, sem þekkist í heiminum, og þyk-
ir ásamt framfærslumálunum vottur um frá-
bæran félagsþroska fornmanna.
Það er athugandi, að hin kaþólska kirkja
annaðist ekki framfærslumálin hér á landi eins
eins og í öðrum löndum. Þegar Gissur ísleifs-
son biskup fékk sett Tíundarlögin 1097, féll
þurfamannatíundin til hreppanna, sem fóru
áfram með framfærslumálin.
Þegar Jónsbók var lögtekin árið 1280 voru
flest ákvæði Grágásar um framfærslu tekin upp
í hana. Fór svo um aldir, að ákvæði Jónsbókar
í þessum efnum héldust að mestu óbreytt allt
til ársins 1781. Það ár varð sú breyting á, að
með konungsbréfi var allt vald í framfærslumál-
um fengið í hendur sýslumönnum, og fóru
hreppstjórar síðan með málin í umboði þeirra.
Lítil breyting var síðan á skipan þessara mála
allt fram til ársins 1907, er ný og stórbætt lög-
gjöf, mannúðlegri og sanngjarnari var sett.
Stjórn hreppanna var eftir ákvæðum Grágásar
skipuð 5 mönnum, sem bændur í hverjum hreppi
kusu. Mörgum málum var þó ráðið til lykta á
almennum hreppsfundum.
Sjálfstjórn hreppanna var alger innan þeirra
takmarka, sem landslög settu, því að ekkert
stjórnvald var yfir þá sett fyrstu aldirnar eftir
að land byggðist. I þessu var einmitt fólgið hið
sérstæða einkenni íslenzka þjóðveldisins. — I
landinu var í rauninni enginn valdsmaður, sem
hafði allherjarframkvæmdarvald. Hlutverk lög-
sögumannsins, sem með vissum hætti var hand-
hafi framkvæmdavalds, var mjök takmarkað.
Ég hef nú drepið á nokkur grunvallaratriði,
sem varða þróun félagslegs samstarfs. Er þá
ljóst, að hrepparnir eru undirstaðan og upp-
hafið að sveitarstjórn hér á landi. Hér skal á
það bent, áður en lengra er haldið, að skipulag
sveitarstpórnarmála á okkar dögum hvílir á
tvennskonar sveitarfélögum. Það er að segja
á hreppum og kaupstöðum. Sameiginlegt heiti
þessara aðila er sveitarfélög. Sýslurnar eru á
hinn bóginn ekki taldar til sveitarfélaga. Þær
eru lögbundið samband margra sveitarfélaga.
og yfir þau sett að vissu marki. Sýslurnar og
kaupstaðirnir eiga það hinsvegar sameiginlegt
að þau eru lögsagnarumdæmi.
Aðrir ræðumenn munu sérstaklega ræða um
sveitarstjórnarmálefni kaupstaðanna, svo að ég
mun hér fremur fjalla um málefni hreppanna
og sýslnanna, en minnast á kaupstaðina eftir
því, sem við á.
10 STEFNIR