Börn og menning - 01.04.2007, Qupperneq 9

Hver var að hlæja?
7
Birt með leyfi Minjasafns Akureyrar (kvöldvaka á Viðum I Reykjadal, Ijósm. Bárður Sigurðsson)
á náttúrunni, eins og frásagnir margra
smalabarna um „kraftbirtingarhljóm guð-
dómsins" í vornóttinni bera vitni um. Nánd
við dýrin var eínnig dýrmæt uppspretta
margs konar ánægju.
Börn höfðu mörg mikilvæg verkefni, m.a.
að tína fífu í kveiki, efni í Ijós handa öllu
hinu fólkinu. Allt var þetta samtvinnað. Til
að spara Ijósið lagði fullorðna fólkið sig
í rökkrinu og þar varð til samverustund
barna og gamalmenna sem þurftu minni
svefn. Þá spruttu fram sagnalindir, söngur
og vísnaleikir sem bárust frá kynslóð til
kynslóðar. Barnafælurnar með eldfornar
rætur sínar í dularheimum vætta báru með
sér ógn en líka innbyggðan kraft.
Þá er ótalin sú merka stofnun og skóli í
skólalausu landi, sem kvöldvakan var - hin
hliðin á vinnuhörkunni. Þar mætti jafnvel
segja að Ijósleysið margharmaða hafi lagt sitt
af mörkum, skerpt athyglina á því sem lesið
var og dramatíserað flutning. Allir hlustuðu.
Allt var lesið sem kló á festi: fornsögurnar
urðu börnum umhugsunarefni og fyrirmynd
í lífi og dauða, ævintýrin opnuðu töfraheima.
Rímur voru kveðnar og þannig varðveittist
tungumálið í fastmótuðu formi. Ég vitna í
orð Davíðs Erlingssonar um þær: „Alþýða
manna hefur um sex aldir verið nákomin
klið og kveðandi allra helstu háttanna, líka
dýrra hátta og þeir voru fólkinu lifandi
form til sjálfstjáningar og sjálfsskynjunar."
Sennilega er þarna að finna skýringuna
á hömlulítilli kveðskaparástríðu manna
hérlendis og á innblæstri til eigin sköpunar
sem hefur áreiðanlega létt mörgum lífið og
skipt sköpum fyrir aðra. Kalla má þar ýmsa
til vitnis og nefna niðursetninginn Bólu-
Hjálmar, Ljósvíkingsfyrirmyndina Magnús
Hjaltason, sem komið var í fóstur sjö vikna
og ólst upp við mikla kröm og illt atlæti, en
eftir hann liggja að sögn ellefu þúsund vísur,
allt til Steins Steinars sem boðinn var upp
(eða öllu heldur niður) árið 1911 ásamt lítilli
systur sinni.
En ég læt nægja að kalla til sögunnar
Ólínu Jónasdóttur aftur:
„Ég var ekki gömul þegar ég tók að hlusta
eftir stuðlum og rími. Annars heyrði ég aldrei
annað í bundnu máli en versin sem ég var
látin læra og lesa á kvöldin og svo rímurnar
sem kveðnar voru á kvöldvökunum. Til þeirra
þótti mér mikið koma sérstaklega ef þær
voru með dýrum háttum. Einhvern veginn
hafði þessi rímnakveðskapur þau áhrif á mig
að hugsanir mínar urðu tíðum að Ijóði, vfsur
komu af sjálfu sér og jafnvel heil kvæði."
Víðáttur íslenskra lausavísna eru
takmarkalausar og erfitt að ferðast um þær
leiðsagnarlítið. Og ekki er auðvelt að rekja
spor barnanna svo óyggjandi sé. En það er
gaman að reyna hvort tveggja. Og vendi ég
mínu kvæði í kross með vísu um stúlku af
öðrum slóðum sem hafði álfka erindi sem
erfiði og ég:
There was a young maid who said "Why
... can't I look in my ear with my eye?
I am sure I can do it,
if I put my mind to it
You never can tell till you try!
Höfundur er bókasafnsfræðingur
Nokkrar heimildir:
Davið Erlingsson: Rimur. i Islensk þjóðmenning VI:
munnmenntir - bókmenntir.
Reykjavík, Bókaútgáfan Þjóðsaga, 1989.
Gísli Ágúst Gunnlaugsson: "Everyone has been good
to me, espedally the dogs..." Fosterchildren andyoung
paupers in nineteenth-century southern lceland. Journal
of Social History 27, bls. 342. Winter1993.
Loftur Guttormsson: Bernska, ungdómur og uppeldi
á einveldistimum. Tilraun til félagsfræðilegrar og
lýðfræðilegrar greiningar. Rit Sagnfræðistofnunnar, 10.
Reykjavík, 1983.
Magnús Gíslason: Kvállsvaka: en islándsk kulturtradition
... Acta Universitatis Upsaliensis. Uppsala 1977.
Monika Magnúsdóttir: Það var fæddur krakki I koti.
Um fósturbörn og ómaga á síðari hluta nitjándu
aldar. I Einsagan - ólikar leiðir, átta ritgerðir og eitt
myndlistaverk. Ritstjórar Erla Hulda Halldórsdóttir og
Sigurður Gylfi Magnússon. Reykjavík, Háskólaútgáfan,
1998.
Ólfna Jónasdóttir: Ef hátt léti í straumi Héraðsvatna.
Minningarþættir og brot. Reykjavík, Iðunn, 1981.
Sigurður Gylfi Magnússon: Menntun, ást og sorg.
Einsögurannsóknir á islensku sveitasamfélagi 19. og 20.
aldar. Reykjavík, Háskólaútgáfan, 1997.
Sigurður Gylfi Magnússon: From children's point of
view: Childhood in 19th century lceland.
Journal of Social History bls. 295 . Winter 1995.
The history of childhood: Lloyd de Mause (ed.). New
York , Harper & Row, 1975.
I bókinni Fortiðardraumar: sjálfsbókmenntir á islandi
(Reykjavík, Háskólaútgáfan, 2004) er skrá um útgefnar
sjálfsævisögur, endurminningarrit og viðtðl frá upphafi
til 2004 og drög að skrá um sjálfsævisögur ( handritum.