Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Blaðsíða 118

(34) Sá hefr verr, að sorgir berr,
og semr um fræði,
annar hverr að einatt ferr
með afmors kvæði. (Geirarðs rímur VII.22, Rímnasafn II:517)
7. Niðurstöður
Á fyrri hluta 14. aldar hefur í íslensku orðið nokkur endurskipulagning á
hlutverki rr í beygingarkerfinu og fyrir áhrifsbreytingar eru þá tilkomnar
myndir eins og nýrr, nýrri, sjórr (Möðruvallabók) og jafnvel deyrr (Skarðs -
bók). Í fyrri skrifum um styttingu langra samhljóða hefur þessum áhrifs-
breytingum verið slegið saman við hljóðbreytingu sem varð nokkru seinna
en hér er reynt að greiða betur úr þessu.
Hljóðfræðileg stytting rr virðist einkum breiðast út undir lok 14. aldar
og við upphaf 15. aldar. Fyrstu merki um styttingu í áherslulausri stöðu
(hamarr > hamar) sjást þegar við upphaf 14. aldar en í Skarðsbók (1363)
er hin forna aðgreining þó enn fyrir hendi. Í Flateyjarbók (1387) bregður
einföldun rr í áherslulausri stöðu hins vegar oft fyrir.
Stytting rr í áherslustöðu hefur gengið nokkru hraðar á eftir löngu sér-
hljóði en stuttu sérhljóði. Þó er erfitt að festa hendur á handriti þar sem
greinarmunurinn er horfinn á eftir löngu sérhljóði en sprelllifandi á eftir
stuttu sérhljóði. Það er helst að AM 149 8vo (ritað 1387) gæti verið menjar
um slíkt málstig og enn fremur er rím í Geirarðs rímum í samræmi við
það.
Í Flateyjarbók er greinarmunur r og rr á eftir löngu sérhljóði enn fyrir
hendi, til dæmis þannig að Þórr er nefnifall og Þór þolfall. En vitnisburður
dagsettra skjala sýnir að snemma á 15. öld er þessi aðgreining fyrir bí. Í
áherslustöðu á eftir stuttu sérhljóði benda dagsett skjöl til að aðgreining
mynda eins og hverr og hver hafi verið örlítið lífsseigari en eftir 1430 er
þar mjög tekið að halla undan fæti.
Einföldun ss, ll og nn hefur að einhverju leyti orðið samferða styttingu
á rr en flókið er að greiða þar í sundur hvað sé hljóðbreyting og hvað
áhrifsbreyting enda varð þar hvergi einföldun í stofni orða, ólíkt því sem
var um rr (t.d. fyrr > fyr). Ég held því ekki fram að mér hafi tekist full-
komlega að greiða úr þessu.
Erfitt er að rekja styttingu ss nákvæmlega því að það er tiltölulega
sjaldgæft í málinu. Ég bendi þó á að stytting hefur orðið bæði í nefnifalls-
myndum (fúss > fús) og eignarfallsmyndum (húss > hús) sem er í samræmi
við að um hljóðbreytingu sé að ræða þótt það sé ekki full sönnun þess.
Haukur Þorgeirsson118