Íslenskt mál og almenn málfræði - 2020, Blaðsíða 214

og virðast vísa í lotuna í heild sinni. Eftirfarandi segð er tekin úr samtali
fjögurra 17 ára framhaldsskólanema sem hér færa rök fyrir því að ekki
ætti að færa kosningaaldurinn niður í 16 ár: líka maður er ekkert að fylgjast
með skilurðu pólitík á þessum aldri […]. Hér er ætlunin að velta upp þeirri
spurningu hvort líka, eins og orðið er notað í dæminu hér að framan, hafi
á undanförnum árum öðlast hlutverk orðræðuagnar í óformlegu talmáli.
Til að varpa ljósi á málið langar mig til að sýna þrjú dæmi, öll tekin úr
gagna safni rannsóknarverkefnisins Íslenskt unglingamál. Ætlunin er að
skoða notkun líka í stærra samhengi en venjan er þegar um ritmál er að
ræða auk þess sem litið verður sérstaklega til atriða sem einkenna talmálið
eins og áherslu og þagna (sjá t.d. Þórunni Blöndal 2005). Í stað þess að líta
á stöðu orðsins innan setningar verður áhersla lögð á að skoða það sem er
að gerast í samtalinu, þ.e. hvað gerist á undan og eftir. Með því að greina
samhengið er leitast við að svara grundvallarspurningu samtalsfræðinnar:
Hvers vegna notar mælandi þetta núna? („why that now?“, Schegloff og
Sacks 1973:76).
2. Samskiptamálfræði og lotur í samtölum
Aðferðafræðin sem stuðst er við nefnist samskiptamálfræði sem á rætur
að rekja til samtalsgreiningar (e. conversation analysis) en tekur frekar mið
af tungumálinu sjálfu (sjá nánar hjá Ford og Thompson 1996, Thompson,
Fox og Couper-Kuhlen 2015, Couper-Kuhlen og Selting 2018). Innan
samtalsgreiningar og samskiptamálfræði er ekki hefð fyrir því að tala um
setningar þar sem sú hugtakanotkun þykir gefa til kynna að litið sé á
segðir sem tilbúna heild sem hægt sé að dæma sem tæka eða ótæka (sjá
umræðu hjá Helgu Hilmisdóttur 2007:74–75). Þess í stað er talað um
lotur (e. turns) sem myndaðar eru úr einni eða fleiri lotueiningum (e.
turn-constructional units). Afar sjaldgæft er að mælandi hafi ákveðið hvað
hann ætli að segja orðrétt áður en hann tekur til máls og fylgi því svo í
einu og öllu. Lotueiningar verða nefnilega til lið fyrir lið (e. incrementally),
og á meðan mælandi hefur orðið þarf hann að vera vakandi fyrir við brögð -
um við mælenda og því sem gerist í umhverfinu. Á sama tíma þurfa við -
mælendur að fylgjast með því sem mælandi segir, gefa til kynna hvort þeir
skilji og/eða samþykki það sem hann segir og vera tilbúnir að taka til máls
þegar lotunni lýkur. Eftir hverja lotueiningu þurfa þátttakendur sem vilja
taka til máls að grípa orðið, og ef margir vilja tala er mikilvægt að vera með
á nótunum og geta séð fyrir þegar rétta augnablikið nálgast. Rann sóknir
Helga Hilmisdóttir214