Börn og menning - 2015, Blaðsíða 8

Börn og menning8
Húmor
Hvað finnst börnunum fyndið? Víst er að
það er ekki hið sama og þeim fullorðnu
finnst fyndið. Flest börn eru mjög hrifin af
ærslaleikjum, aulabröndurum, ógeðslegum
bröndurum og prumpubröndurum en
eru kannski ekki að flagga þeim framan
í fullorðna áheyrendur. Í Manninum sem
hataði börn er fullt af slíkum bröndurum og
dæmi um þá eru lýsingarnar á steratröllunum
í líkamsræktinni sem eru orðnir svo miklir
um sig að upphandleggir þeirra eru sverir
eins og læri á venjulegu fólki. Tröllin geta
ekki lagt handleggina niður með síðum
heldur standa þeir út í loftið og virðast styttri
fyrir vikið, höfuðið verður of lítið miðað við
líkamann og andlitin eru eins og á grísum.
Þessir vaxtaræktarmenn eru orðnir eins og
hálfgerðir blendingar af mönnum og tröllum.
Þar sem maturinn fer beint gegnum þessi
steratröll verða þeir að hafa innbyggð klósett
í bílsætum sínum með tilheyrandi óþef.
Nákvæmar lýsingarnar eru ógeðslegar og
gróteskar, líkaminn er pumpaður upp með
sterum og alls ekki lýst eins og fullkomnasta
formi hins mótaða mannslíkama heldur
gróteskum og afmennskuðum, á mörkum
manns og dýrs. Þessi manngerðu tröll
eyða mestum hluta tíma síns í ræktinni,
óhugnanlegu völundarhúsi undir stærstu
verslunarmiðstöð borgarinnar, með löngum
og snúnum göngum og til að komast þangað
í leit að Æsu verða Sylvek og vinir hans að
keyra gegnum vegg í kjallaranum eins og
Harry Potter og vinir hans á leið til Hogwarts.
Sylvek er dauðhræddur við steratröllin
en Julie Cross leiðir rök að því að óttinn
geti verið nauðsynlegur til að kalla fram
bældar tilfinningar. Það er hægt að sýna
húmor í barnabókum í persónum, aðstæðum
eða orðræðu. Fyndnin getur verið til
skemmtunar eingöngu eða notuð til að
framkalla hreinsandi hlátur eftir að texinn
hefur „fjallað um dýpsta og bældasta ótta
barnsins, óttann við aðskilnað, við að vera
yfirgefinn, einmanleika og dauða. Húmor
leysir þá úr læðingi tilfinningar sem hlaðist
hafa upp og taugaveiklaða orku sem hægt
er að veita útrás í hlátri svo að áhrifin verði
jákvæð.“6
Ungum börnum finnst gaman að leika
sér að orðum, hljómfalli og gaman að því
að kyrja þulur og leika sér að hljómum og
eigindum málsins en eldri börn vilja þróaðri
orðaleiki, gátur og brandara. Unglingar vilja
skopstælingar og vísanir í reynsluheim sinn
en barnamenning, bækur, kvikmyndir og
ævintýri eru hluti af honum. Þeir eru líka
miklir aðdáendur ógeðslegra uppátækja sem
þeim finnast fyndin. Kerry Mallan segir að
þetta sé oft tjáning á löngun þeirra til að rífa
sig lausa frá bernskunni um leið og þeir vilji
ekki lúta kröfum fullorðinna um að „hætta
að haga sér eins og krakkar og laga sig að
velsæmisreglum fullorðinna.“7
Köttur úti í mýri
Húmor er mikið notaður í Manninum sem
hataði börn til að skemmta unglingunum
og láta þá sjá fyndnari og bjartari hliðar
lífsins því það rekur skuggana burtu. Og svo
endar bókin vel. Raðmorðinginn var aldrei til,
drengjamorðin og líkamshlutarnir voru í plati,
þeir voru úr gúmmíi og maðurinn – eða öllu
heldur kötturinn – á bak við þetta allt saman
reynist vera útgefandinn að smábarnabókinni
um asnalega hundinn sem fannst á vettvangi
„glæpanna“, hinn sviðsetti hryllingur var
frumleg auglýsingaherferð til að ná upp
fallandi sölutölum.
Og steratröllin eru trúlega tekin föst
í sögulok. Þau höfðu tekið Æsu, systur
Sylveks, og haft í haldi og látið hana og
aðrar fangnar innflytjendastúlkur skúra
líkamsræktarstöðina. Það er ljóst fullorðnum
lesanda að hún er dópuð og jafnvel er
gefið í skyn að þessar innflytjendastúlkur
séu kynlífsþrælar steratröllanna. Við vitum
að undirheimarnir standa forsjárlausum
unglingum alltaf opnir og undanfarið hefur
staða flóttamanna og innflytjenda sem þurfa
að læra að fóta sig í nýjum samfélögum
verið til umræðu í ungmennabókmenntum á
Norðurlöndum og víðar. Það er ágætt að börn
og unglingar séu meðvituð um hve margir
vilja innflytjendum ekkert gott og sitja um
þá. En það er líka gefið í skyn að kannski hafi
steratröllin aldrei verið til því að amma Sylvek
hafði gefið honum og vini hans ljúffenga
sveppi í hádegismat. Hún hafði týnt þá sjálf
hér og þar, meðal annars á umferðareyjum
meðfram aðalgötum borgarinnar og Sylvek
hafði liðið eitthvað undarlega það sem eftir
var dagsins.
Var þetta þá ímyndun frá upphafi til enda?
Þegar Sylvek spyr systur sína hvort steratröllin
séu til í alvörunni segir hún: Steratröllin eru til
bæði hér og á Spáni – þau eru alls staðar.“
Það eru undirtextar í Manninum sem hataði
börn sem tala til fullorðinna jafnt og barna
en það eru full margir lausir endar í henni og
ekki jafn auðvelt að sjá hvað hún vill eins og
í hinum bókunum tveimur. Kostir hennar eru
þannig um leið gallar, hún er flugeldasýning
af fjöri og sköpunargleði, eins og leidd
áfram í spuna og frumlegum og fyndnum
uppákomum en ef skrifað er fyrir ungmenni
eru lesendur jafnframt orðnir þjálfaðri og
eiga að geta spurt eftir tilgangi, skýrum
forsendum, hvort baksögurnar standist og
plottið gangi upp.
Höfundur er prófessor í íslenskum
bókmenntum við Háskóla Íslands
6 Julie Cross. 2008. ”Frightening and funny”. Í The
Gothic in Children’s Literature, Karen Coates (ritstj.),
58 –59, New York: Routledge.
7 Kerry Mallan. 1993. Laugh Lines: Exploring Humour
in Children’s Literature. New South Wales: Primary
English Teaching Association, 7.