Morgunblaðið - 20.02.2021, Qupperneq 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. FEBRÚAR 2021
FASTEIGNIR
Fasteignablað
Morgunblaðsins
Efnistökin er t.d þessi:
• Hvernig er fasteigna-
markaðurinn að
þróast?
• Viðtöl við fólk sem
elskar að flytja.
• Hvernig gerir þú
heimili tilbúið fyrir
fasteignamyndatöku?
• Viðtöl við
fasteignasala.
• Innlit á heillandi
heimili.
• Góðar hugmyndir
fyrir lítil rými.
Pöntun auglýsinga:
Sigrún Sigurðardóttir
569 1378
sigruns@mbl.is
Bylgja Sigþórsdóttir
569 1148
bylgja@mbl.is
KEMUR ÚT
26.
feb
Endalaust má smíða orð með því að tengja saman fyrri liði og seinniliði á nýjan hátt. Hér má taka dæmi af lýsingarorðum sem enda á–lítill. Greinin er efnislítil og tilþrifalítil en villurnar í henni skað-litlar. Í Íslensk-danskri orðabók Blöndals má finna hátt á þriðja
hundrað orð með –lítill: duglítill, þreklítill, verklítill, skillítill o.s.frv. Þangað
rataði m.a. orðið eftirgangsmunalítill sem sjálfsagt má hafa um þá sem telj-
ast litlir málafylgjumenn, andstætt hinum eftirgangssömu. Blöndalsorðabók
má nú skoða í leitarbærum aðgangi á vefsíðunni blondal.arnastofnun.is.
Þótt sumar orðabækur séu viðamiklar er ábyggilegt að þangað ratar aldrei
nema hluti þeirra orða sem mynduð hafa verið eða hægt er að mynda í mál-
inu.
Í orðabók Blöndals er m.a. að finna lýsingarorðið stórlítill. Orðið vekur
vissulega athygli enda eru orðin stór og lítill jafnan talin dæmigerð andheiti
og því mætti í fljótu bragði
ætla að innihaldið fæli í sér
þversögn. Orðið stórlítill
minnir á vissan hátt á lýs-
ingarorð eins og ljósdökkur
og stuttlangur. Í kvæði
Guttorms J. Guttormssonar
segir: „Mitt indæla eftirlæti,
er elskan hún systir mín, með ljósdökku lokkana sína, og ljósbrúnu augun
sín.“ Orðið stuttlangur finnst í Ritmálssafni OH, tekið úr Goðasteini, héraðs-
riti Rangæinga: „Nú þurfti að aðgreina mennina heima fyrir og voru nefndir
Einar langi, Einar stutti og Einar stuttlangi.“
Torfhildur Hólm leggur orðið stórlítill í munn Jóni Vídalín í sögu sinni af
honum sem hún birti í Draupni árin 1892-1893. Í sögunni er Jón tvístígandi
um framtíð sína er hann rekst á landa sinn í Kaupmannahöfn, og sá telur sig
geta gefið Jóni heilræði um næstu skref: „En jeg skal gefa þjer ráð, sem get-
ur orðið þjer að liði, ef þú fer hyggilega með.“ – „Þú ert þá stór-lítill“, mælti
Jón, „ef þú ræður fram úr vandræðum mínum.“ Í Blöndalsorðabók er orðið
stórlítill, eins og Torfhildur notar það í þessu dæmi, sagt merkja „större end
en ser ud til“, þ.e. einhver reynist stærri en hann lítur út fyrir að vera. Það
minnir á félagsheimilið í Stuðmannamyndinni, sem utan frá séð var smákofi
en heilmikil höll þegar inn var komið.
Önnur merking orðsins stórlítill er einnig gefin í Blöndalsorðabók; „meget
lille“, þ.e. afar lítill. Þarna gefur stór- herðandi merkingu, líkt og í fjölmörg-
um sams konar dæmum, t.d. stórfurðulegur, stórskemmtilegur o.s.frv.
Svavar Guðnason listmálari notar orðið stórlítill að því er virðist í merking-
unni „afar lítill“ í samtali sem Matthías Johannessen skráði (M. Samtöl II,
1978). Svavar tekur svo til orða er hann rifjar upp bernsku sína í Hornafirði
(„… ég er svona smáþorpsmaður …“) og ákveðna eiginleika sem hann grein-
ir hjá sumu samferðafólki sínu úr litlum þorpum: „… það líður undir því að
hafa verið stórt fólk á þessum stórlitlu stöðum.“
Stórlítið
Samvinna Sigfús Blöndal og eiginkona hans, Björg Þorláksdóttir Blöndal,
unnu saman við gerð Íslensk-danskrar orðabókar Blöndals.
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Tungutak
Markaðssvið Keilis – miðstöðvar vísinda, fræðaog atvinnulífs, hefur ákveðið að veita auglýs-ingafé sínu í aðra átt en að miðlum Sýnarnæstu misserin, segir í frétt á mbl.is föstu-
daginn 19. febrúar. Þetta sé gert „í ljósi nýbirtra upplýs-
inga er varða líkamssmánun og skeytingarleysi starfs-
manna gagnvart umræðunni“. Ástæðan fyrir
ákvörðuninni eru niðrandi ummæli í útvarpsþætti í stöð
Sýnar. Í yfirlýsingu vísinda- og fræðamiðstöðvarinnar
segir: „Siðareglur Keilis kveða á um að við komum í veg
fyrir að í starfi okkar viðgangist hvers kyns óréttlæti.“
Daginn áður, fimmtudaginn 18. febrúar, var sagt frá
því á mbl.is að ríkisútvarpið (RÚV) hefði farið fram á við
útgerðarfélagið Samherja að taka niður myndskeið á
Facebook með gagnrýni á fréttastofu RÚV. Þá bað
fréttastofan ritstjórn Facebook að fjarlægja myndband
Samherja af samfélagsveitu sinni. Var það gert í nafni
höfundarréttar enda hefði Samherji „ekki aflað sam-
þykkis frá safnadeild Ríkisútvarpsins fyrir notkun á
hljóð- og myndefni áður en félagið setti myndbandið í
birtingu“. Samherji hafði tilkynnt
safnadeildinni notkun sína á 15
sekúndum úr fréttum RÚV og
óskað eftir reikningi segir á
mbl.is. Á vef RÚV segir að hægt
sé að panta hljóð- og myndefni
hjá RÚV-safni til einkanota eða
opinberrar birtingar.
Samherji snerist fyrir nokkr-
um mánuðum til varnar gegn
fréttastofu RÚV vegna þess sem útgerðin telur rang-
færslur í Namibíumálinu svonefnda. Snerta umræddar 15
sekúndur frásögn sem því tengist. Verður sú flókna saga
ekki rakin hér. Víst er að spurt verður að leikslokum í því
máli eins og Seðlabankamálinu svonefnda þar sem stjórn-
endur bankans og fréttamenn RÚV tóku höndum saman
til að sverta Samherja.
Heiðar Örn Sigurfinnsson, varafréttastjóri RÚV, sak-
aði Samherja um þjófnað á efni RÚV í samtali við mbl.is
18. febrúar 2021. Hann fordæmdi Samherja fyrir að nota
efni úr fréttum RÚV í „áróðursmyndbönd“ og sagði einn-
ig:
„Við höfum beðið safnadeildina um að láta okkur vita af
því ef Samherji óskar eftir myndefni í frekari mynd-
bandagerð, til þess að geta tekið afstöðu til þess. […]
Þetta eru ný vinnubrögð.“
Þessi tvö dæmi, annars vegar um vísinda- og fræðamið-
stöð sem telur eigin siðareglur banna auglýsingu hjá
fyrirtæki vegna ummæla eins af þáttargerðarmönnum
þess og hins vegar um ríkisfréttastofu sem telur eðlilegt
að hún stjórni því hverjir fái að greiða fyrir og birta efni
úr RÚV-safninu eru „ný vinnubrögð“ eins og vara-
fréttastjóri RÚV segir. Tilgangur þeirra er að banna um-
ræður í stað þess að ræða mál.
Margt af því sem hent er á loft í umræðum líðandi
stundar og verður að hneykslunarefni er miklu veiga-
minna en það sem hér um ræðir. Miklar umræður eru
víða erlendis um þá áráttu háskólamanna og fjölmiðla-
manna að grípa frekar til útilokunar en rökræðna.
Frjálsar og opnar umræður um mál sem teljast við-
kvæm og kunna að særa einhverja eru einfaldlega bann-
aðar. Gripið er til hótana til að halda fyrirlesurum frá há-
skólasvæðum. Ritstjórar eru flæmdir frá störfum, ekki
endilega vegna þess sem þeir skrifa heldur þess sem þeir
birta.
Sjálfstæð menntastofnun, Keilir, telur það falla að
ímynd sinni og siðferðilegri ábyrgð að setja fjölmiðlafyr-
irtæki í bann vegna þess að einum
starfsmanna þess varð á í mess-
unni. Starfsmaðurinn baðst af-
sökunar og Sýn tók þáttinn af
dagskrá.
Ríkisrekin fréttastofa berst svo
hatrammri baráttu við burðarfyr-
irtæki í íslenskum sjávarútvegi að
leitað er á náðir stjórnenda Face-
book til að loka á gagnrýna upp-
lýsingamiðlun útgerðarinnar í krafti ásakana um ritstuld.
Um nokkurra mánaða skeið hefur verið alið á þeirri
skoðun að eitthvað óeðlilegt sé við að Samherji noti þá
miðla sem fyrir hendi eru til að skýra mál sitt. Samherji
vegur vissulega harkalega að fréttastofu RÚV en rök eru
færð fyrir öllu sem sagt er. Lokaúrræði fréttastofunnar
er að grípa til ritskoðunar með aðstoð stjórnenda Face-
book um sama leyti og Facebook vekur hneykslun vegna
lokunar á fréttamiðlun á síðu sinni í Ástralíu þar sem inn-
lendir fréttamenn saka tæknirisann um ritstuld.
Að RÚV sé opinbert hlutafélag en ekki ríkisstofnun
leiðir varla til þess að þeir sem eiga samskipti við RÚV-
safnið þurfi að lúta því að beiðni þeirra um efni sæti sér-
stakri skoðun hjá fréttastofunni og hún eigi síðasta orðið
sjálfri sér til varnar. Að svo sé vegna Samherja end-
urspeglar tvennt: Í fyrsta lagi hve hörmulega starfsmenn
RÚV hafa haldið á málefnum útgerðarfélagsins og sam-
skiptum við það. Það væri illt í efni ef miðlun frétta af
mönnum og málefnum leiddi að jafnaði til þess sem að of-
an er lýst. Í öðru lagi að fréttamenn RÚV telja eðlilegt að
allar venjulegar samskiptareglur séu sniðgengnar og taki
mið af hagsmunum fréttastofunnar. Ekki gildi hlutlægt
mat heldur það sem mönnum finnst um hitt eða þetta,
með öðrum orðum geðþótti.
Vill einhver í raun að þróunin í fjölmiðlun verði á þenn-
an hátt hér á landi? Að siðareglur fræðamiðstöðvar standi
í vegi fyrir eðlilegum samskiptum hennar við fjölmiðla-
fyrirtæki? Að allar eðlilegar samskiptareglur við RÚV
verði að víkja fyrir sérhagsmunum fréttastofu sem hefur
komið sér í slíkan vanda að aðeins ritskoðun sé til bjarg-
ar?
Ritskoðun ekki rökræður
Frjálsar og opnar umræður
um mál sem teljast viðkvæm
og kunna að særa einhverja
eru einfaldlega bannaðar.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Ritdómur minn í Morgunblaðinu10. desember 2020 um bók
Kjartans Ólafssonar, Drauma og
veruleika, varð Jóni Ólafssyni, aðal-
yfirlesara bókarinnar, tilefni til
harðrar árásar á mig í Kjarnanum
14. desember fyrir „geðvonsku, smá-
smygli og öfund“, þótt hann nefndi
að vísu ekki einasta dæmi um, að ég
færi rangt með. En hann sagði af
mér sögu. Hann kvaðst hafa verið
nemandi í Menntaskólanum í
Hamrahlíð endur fyrir löngu, þegar
ég hefði komið þangað til að and-
mæla sósíalisma. Ég hefði haft á
reiðum höndum tilvitnanir í kenn-
ingasmiði marxismans og jafnvel
nefnt blaðsíðutöl. „Hins vegar vildi
svo einkennilega til að þegar sam-
viskusamir menntaskólanemar fóru
að leita uppi tilvitnanirnar þá reynd-
ist erfitt að finna þær. Það var ekki
fyrr en löngu síðar að einhver benti
mér á að hversu snjallt þetta
mælskubragð væri – að nefna blað-
síðutöl út í loftið – því þannig fengju
áheyrendur á tilfinninguna að ræðu-
maðurinn gjörþekkti textana sem
hann vitnaði í eftir minni. Og þótt
einhver færi að grufla í bókunum á
eftir, þá breytast fyrstu hughrif ekki
svo auðveldlega.“
Svo vill til, að ég man vel eftir
þessu. Ég hafði vitnað í fræg um-
mæli Levs Trotskíjs í Byltingunni
svikinni: „Í landi, þar sem ríkið er
eini atvinnurekandinn, er stjórn-
arandstæðingurinn dæmdur til
hægs hungurdauða.“ Sósíalistarnir á
fundinum efuðust um, að rétt væri
eftir haft, og nefndi ég þá blaðsíðu-
talið. Ástæðan var einföld. Nokkru
áður hafði ég háð kappræðu við
Halldór Guðmundsson, þá æstan
trotskíista og síðar ráðsettan bóka-
útgefanda. Hann hafði efast um, að
Trotskíj hefði sagt þetta. Ég hafði
haft þetta úr bók Friedrichs von
Hayeks, Leiðinni til ánauðar, en þar
hafði ekkert blaðsíðutal verið nefnt.
Ég gerði mér þess vegna ferð upp á
Landsbókasafn, fór yfir bók Trot-
skíjs og fann tilvitnunina á blaðsíðu
283 í frumútgáfunni frá 1937. Þess
vegna hafði ég nú blaðsíðutalið á
reiðum höndum. Hér er það ekki ég,
heldur Jón, sem beitir mælsku-
bragði. Ég nefni mörg önnur dæmi
um brellur Jóns í svari mínu, sem
birtist í Kjarnanum 14. febrúar. Jón
virðist lítið hafa þroskast, frá því að
hann sat fundinn í Norðurkjallaran-
um í Menntaskólanum í Hamrahlíð
fyrir fjörutíu árum.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Brellur Jóns Ólafssonar
Af innlendum vettvangi fellur niður
Föst grein Styrmis Gunnarssonar, Af innlendum
vettvangi, fellur niður í dag vegna veikinda.