Skólablaðið - 01.02.1978, Blaðsíða 17

FRANZ KAFKA C1883-19241
Franz Kafka fæddist í Prag áriö 1883. Hann
var elsta barn kaupmanns nokkurs af Gyöingaættum,
sem þá hafði nýlega flust til borgarinnar ásamt
eiginkonu sinni - í því skyni að komast áfram í
viðskiptalífinu. Fjölskyldan bjð í gettóinu í
miðaldabænum gamla, Prager Altstadt, og þar gekk
Franz í skóla, en hóf því næst laganám í hinum
þýska háskóla þar. Árið 1906 þreytti hann loka-
próf sitt, og frá árinu 1908 til dauðadags starfaði
hann hjá tryggingarfélagi einu. Starfsferill hans
var þó þráfaldlega rofinn af löngum veikindaköflum
Arið 1917 var staðfest, að hann væri haldinn
lungnaberklum; hann andáðist á heilsuhæli nærri
Vínarborg rúmlega fertugur að aldri. Að dvölinni á
heilsuhælinu undanskilinni - auk nokkurra minni
háttar ferðalaga - eyddi Kafka allri ævinni í
Prag. Þessi borg og hennar sérstaka andrúmsloft
er hin lokaða veröld, þar sem flest verka hans
gerast. Höllin og dómshúsið, sem svo mjög koma
við sögu í tveimur mikilvægustu skáldsögum hans,
eiga sér raunverulegar hliðstæður í Prag.
Það er ekki aðeins hið gyðinglega umhverfi
borgarinnar, sem mótar verk hans, heldur einnig
hin „ættföðurlega" fjölskyldugerð, sem tengd er
gyðinglegum lífsmáta. Kafka varð þegar í bernsku
fyrir þjáningarfullri reynslu, - föður sínum. Sá
maður var í huga hans máttug og drottnandi persóna,
sjálf xmynd þess afls, sem dæmir og refsar, svo
sem ráða má af skáldsögum hans. Og tilraun sonar-
ins til að stofna eigin fjölskyldu lánaðist ekki:
Vorið 1912 kynntist hann Felice Bauer, og 1914 var
trúlofun þeirra opinberuð - til þess eins að verða
slitið nokkrum mánuðum síðar. Sambandið var þó
endurnýjaði sumarið 1916 dvöldust þau um hríð
saman í Marienbad, og var það nokkrun veginn eina
hamingjuríka tímabilið í ævi Kafka - að sögn hans
sjálfs. Sumarið eftir bundust þau festum að nýju,
en þá um haustið sleit Kafka trúlofuninni öðru
sinni, þegar hann hafði fengið að vita, hvernig í
pottinn var búið um sjúkdóm hans. Fimm síðustu
æviár sín hafði hann afskipti af þremur kvenper-
sónum öðrum, og var í einu þeirra tilvika um
skamma trúlofun að ræða.
Öllum tíma sínum, - öllu þessu lífi, fullu
andlegra og líkamlegra þjáninga, - helgaði Kafka
ritstörfum, en aðeins lítill hluti verka hans var
birtur, meðan hann lifði. Fyrst voru birtar árið
1909 nokkrar frásagnir í tímariti. Fjórum árum
síðar kom fyrsta bók hans út, og hét hún Betracht-
ung (Skoðun). Á næstu árum voru prentaðar nokkrar
smásögur og kaflar, og 1924 kom út smásagnasafnið
Ein Hungerkiinstler (Sultarlistamaður). En bæði
skáldsögubrotið Amerika (Vesturheimur) og megin-
verkin tvö, Der Prozesz (Málaferlin) og Das
Schlosz (Höllin), voru ekki prentuð fyrr en að
honum látnum og - sökum sjálfsævisögulegs ívafs
þeirra - gegn vilja hans. lltgáfuna annaðist vinur
hans einn, Max Brod að nafni.
Tregða Kafka til að gefa út eigin verk
stafaði einnig af þeirri tilfinningu hans, að hann
væri einangraður, jafnt í máli sem í bókmenntalegu
tilliti. Sem þýskur Gyðingur í Prag fannst honum
hann á margan hátt vera útlendingur, ekki síst að
því er tungumálið varðaði: I hans hópi var töluð
næsta afbökuð þýska, sem orðið hafði fyrir áhrifum
af hinu tékkneska umhverfi og hjá Kafka sjálfum
blönduð jiddísku, en hún var töluð á heimili hans.
Þessar erfiðu aðstæður ollu því sem hann hefur
lýst í bréfi: Hann reynir að lifa á meðal ...
„hins ókleifa varðandi það að skrifa ekki, skrifa
á þýsku ellegar þá einhverju öðru tungumáli, - já,
unnt væri að tilgreina hið fjórða: hið ókleifa
varðandi það yfirleitt að skrifa."
Kafka leit á sjálfan sig sem einmana og mis-
skilinn, en þessari tilfinningu deildi hann með
mörgum þýskum rithöfundum öðrum. Gjáin á milli
listamannsins og borgarans var aðalviðfangsefni
Thomasar Mann í Tóníó Kröger og Hermanns Hesse í
Steppuúlfinum. Og Rainer Maria Rilke kvað um
listamannslífið sem „án ábata, án ástar, fjöl-
skyldu og tekna, reist á bjargi hjartans". Kafka
var vissulega með atvinnu sinni þátttakandi í
borgaralegu lífi, en það veitti honum þó aðeins
takmarkað öryggi og tilfinningu fyrir því, að
hann heyrði því þjóðfélagi til, sem hann lifði í.
Nefna má, að George Steiner hefur lýst afar skil-
merkilega, hvernig umhverfi Kafka varð honum hvati
til sköpunar...
Erfitt er að segja, hversu mikið af skyld-
leika listamanna þessara tíma má rekja til áhrifa
þeirra hvers á annan og hversu mikið stafar af
tíðarandanum. En eitt er þó víst: Kafka las - og
las um - Tóníó Kröger, það segir hann £ bréfum
sínum, og skyldleiki Kafka og Krögers er að ýmsu
leyti ekki lxtill. Báðir eru fullir löngunar
eftir borgaralegu lífi, öryggi og ást - í bland
við dágóðan skammt fyrirlitningar... Báðir eru
efins um eigin hæfileika til að taka þátt í þessu
innantóma, marklausa og ruddalega lífi og að elska
á mannlegan, eðlilegan hátt. Tóníó Kröger efast
um karlmennsku sína; Kafka lýsir því, hvernig hann
er ófær um að stofna til náttúrlegs ástarsambands.
Báðum er listin bölvun, en sem listamenn finna
þeir í lífinu aflauka vitsmunalegra möguleika.
Enn meir minnir Kafka þó á hinstu lýsingu
Thomasar Mann á lífi mikils listamanns, Fást-mennið
Adrían Leverkiihn, er skoðar listrænan innblástur
sinn sem samning við djöfulleg öfl.
Andi og líkami, - þetta tvennt mótar einnig
hugmyndir Kafka um ást og kynferði. Enn er Adrí-
an Leverkiihn lýsandi hliðstæða. Mann lætur hann,
sumpart fullan viðbjóðs, sumpart fullan hrifningar,
forfærast af portkonu, - en leggur einnig áherslu
á hreinleika hans og meinlætalíf. Þessi tvíhyggja
kemur líka fram hjá Kafka. I bréfi segir hann frá
því, hvernig leyndardómar ástarlífsins lukust upp
fyrir honum fyrir tilstuðlan búðarmeyjar nokkurrar
í sóðalegu gistihússherbergi, og hvernig hann
skildi, að óhreinindin, þótt á yfirborðinu virtust-
af tilviljun, voru nauðsyleg aðstæðunum.
Þessi blanda aðlaðandi áhrifa og viðbjóðs á
hinu óhreina og snjáða setur svip sinn á margt
það sem Kafka skrifaði. Gregor Samsa, sem vaknaði
einn morguninn heima í rúmi sínu eftir órólegar
draumfarir og hafði þá breyst í- risavaxna bjöllu,
- í Die Verwandlung (Hamskiptunum), - skríður að
lyktum í eigin saur og úrgangi annarra í fjöl-
skyldunni. I skáldsögunni Höllinni lætur Kafka
aðalpersónuna K. lykja örmum um veitingastúlkuna
Friedu, liggjandi á gólfinu í ölpolli og öðrum
óhroða.
En sá vandi, sem dylst í ástríkri sambúð,
andstætt hinu einangraða piparsveins- og lista-
mannslífi, hefur einnig aðrar hliðar. I skoðun
Kafka á „sambúð" býr dulinn ótti við að glata
eigin sjálfi, - „óttinn við að sameinast, að eyð-
ast í öðrum," ritar hann £ dagbók sína. Um annan
og áþreifanlegri ótta var þó að ræða; hann leit á
hjónaband sem ógnun við bókmenntalega sköpun.
Þetta vandamál var £ raun og veru tengt
skoðun Kafka á eigin list. Skilyrði þess, að list-
ræn sköpun gæti átt sér stað, var að fórna öllu
öðru, sem talið er eftirsóknarvert £ l£finu.
Eauði Kafka var kunngerður hinn lo. jún£ 1924.
Hér er óhjákvæmilegt að nefna eina túlkunar-
aðferð, sem margir hafa beitt á verk Kafka, en það
er sálgreiningin. Angist Kafka og óvissa, hið
flókna samband hans við föðurinn, taugaveiklunar-
kennd hreinleikakrafa, kynferðislegur ótti hans
og hin sifellda sektarkennd, - allt eru þetta
sjúkdómseinkenni, sem virðast kalla á sálgreiningu.
Kafka var þetta sjálfum fullljóst, og það var
visvítandi, að hann hagaði táknum sinum'í samræmi
við draumtúlkun Freuds. Niðustaðan liggur fyrir
£ hinu langa Brief an den Vater (Bréfi til föður-
ins), sem hann skrifaði árið 1919 og var birt
löngu s£ðar. Það er að stærð sem l£til bók og var
aldrei ætlað óviðkomandi til lestrar. Það er
sjálfsuppgjör, tilraun með aðstoð greiningarinnar
til að komast fyrir rætur taugaveiklunarinnar, er
þjakaði hann, og bréfið er ýtarlegt uppgjör við
föðurvaldið.
Frh. bls . 5 7.