Skólablaðið - 01.02.1978, Blaðsíða 18

upptiafíd
I upphafi fyrri heirasstyrjaldarinnar kom hópur listamanna saman í
fríborginni Zurich. I þeirra hópi var skáldið Tristan Tzara (1896-1963)
frá Rúmeníu og málararnir Jean (Hans) Arp (1887-1966) frá Frakklandi og
Þjóðverjinn Hans Richter. Á glaðværum mannamótum á kaffihúsum kom upp sú
hugmynd að halda alþjóðlega kabarettskemmtun, og var hin fyrsta í byrjun
árs 1916.
I leit að heppilegu nafni á aðalsöngkonu hópsins, Madame le Roy, fundu
þeir fyrir slysni orðið dada. Það var siðan notað sem sameiginlegt orð um
allar athafnir hópsins.
1 Cabaret Voltaire (en svo kölluðu þau samkomustað sinn) var auk fjöl-
breyttrar tónlistar úr öllum heimshornum, ljóðaupplestur og myndlistarsýn-
ingar. Abstraktlist var þar sýnd algjör virðing, en stælistefna (natural-
ism)var arsenik í þeirra æðum. Þeir héldu fram, að stælistefna væri sál -
fræðileg íþrenging á markmiðum borgarastéttarinnar og þrátt fyrir'ýtrustu
varúð varð ekki komizt hjá viðurkenningu á boðorðum borgaralegra siðalög-
mála í meðferð þessarar myndlistarstefnu. Listmátti ekki að vera raunsæ
né hugsæ.'hún varð að vera sönn, en af því leiddi að allar eftirlíkingar á
náttúrunni, hversu vel faldar sem þær kynnu að reynast, voru lygi. Dada
var þó frekar tilraun til að hrista fjötra fomra hefða, þjóðfélagslegra
sem og i listum, frekar en sköpun nýrrar listastefnu. Takmarkið var að i
rífa niður til að geta byggt upp aftur.
Dada barzt víða, stofnaðir voru hópar í Þýzkalandi, m.a. í Köln þar
sem myndlistarmaðurinn Max Ernst (1887-1976) var leiðtogi (hann kemur
við sögu seinna). 1 Hannover var dada-flokkur, sem vert er að nefna, því
að þar var fremstur í flokki skáldið og myndlistarmaðurinn Kurt Sehwitters
(1887-1948). Hreyfingin barst víða um Evrópu og jafnvel til Ameríku. Arið
1920 var haldin.alþjóðleg dadahátíð í Köln, skipulögð m.a. af Jean Arp og
Max Ernst, þar sem séð var fyrir sleggju handa áhorfendum til að mölva með
Sýningin fór síðan til Berlínar, en þar var henni lokað af lögreglunni.
Dada í Þýzkalandi hafði löngum sýnt byltingarkenndar og níhílískar til
hneygingar í stjórnmálum. Þetta var orðin víðtæk þjóðfelagsleg mótmæli
frekar en lífsstefna.
Dada ólst upp í stríðshrjáðri Evrópu. Rússnezka byltingin vakti óhug
og tortryggni, og ótti var i garð sósialista. En dadaistamir voru stjórn-
leysingjar frekar en sósíalistar, og þeir tóku upp vígorðið: Eyðilegging
er líka sköpun. Þeir gerðu sér far um að hneykzla borgarana (sem þeir
töldu bera ábyrgð á styrjöldinni) með öllum tiltækum ráðum ímyndundunar-
aflsins. Schwitters bjó til myndir úr drasli úr bréfakörfu sinni. Myndlr
Arps voru mismunandi litir bréfsneplar, raðað saman eftir nlögmálum til-
viljunarinnar". Marcel Duckamp fegraði eftirlíkingu af Mónu Lisu með yfir-
vararskeggi og sýndi einnig flöskugrind og þvagskál (sem hann skýrði nPosS
). Takmarkið, hvað,list snerti, var að tortíma öllum hefðbundnum og fagur-
fræðilegum reglum og hugmyndum, sem borgarastéttin hélt dyggilegan vörð um.
Borgarastéttin var erklóvinur dada. Á árunum milli stríða lá dada að mestu
leyti i gleymsku, eftir að hópurinn dreifðist 1922, en hann hjó samt áhrifa-
ríka og eftirminnilega nhýróglýfu" í listasöguna.
Litterature.
1919 hófu þrjú ung skáld útgáfu tímaritsins
Litterature. Þeir voru André BretonCf.1896), Luis
Aragoníf .1897) og Philippe SoupaultCf.1897 ) .
Breton hlaut lænisfræðimenntun og kynntist þar
kenningum Freuds. Þeir fengu áhuga á undirvitund-
inni og draumum, en voru að öðru að öðru leyti
kenningum Freuds. Þeir fengu áhuga á undirvitund-
inni og draumum, en voru að öðru leyti á dada-lin-
unni.
Þessi áhugi varð til þess að Breton og Sou-
pault fundu aðferð ,tautomatism", byggða á sálgrei-
ningu Freuds, og þóttust þar hafa fundið hinn
hreina tjáningarmáta sálarinnar. Breton var fljót-
ur að taka eftir, að verk unnin i anda dada voru
um margt skyld tilraunum þeirra. Hann bauð því
Tristan Tzara, sem hvað mest var að þakka mikilli
útbreiðslu dada, til Parisar til að taka þátt i
útgáfu tímaritsins. Fyrir áhrif Tzara fékk dada
stærri hlut í blaðinu, og hann hleypti öllu upp í
ringulreið og hneykslan með sýndarmennsku og eyði-,
leggjandi anda dada, sem samrýmist ekki skáldleg-
um fyrirætlunum Litterature-hópsins. Breton safn-
aði saman leifunum af hópi sínum, sem trúði þvi,
að honum væri enn einhver alvara, og þegar hann
átti einnig visan stuðning myndlistarmannanna Max
Ernst(D) og Jean Arps(D) auk skáldanna Paul Ehrad$
og Benjamín Perets gaf hann út 1924 Le Manifeste
du Surréalisme.
Surrealism.
I yfirlýsingu þessarri, byrjar Breton á því
að ráðast á skynsemishyggju samtíðar sinnar, sem
fékkst einungis við minni háttar vandamál. Skyn-
semistrúin, að hans mati, þrengdi sjóndeildarhrin^
inn og tók einungis til greina nærtækustu reynslu.
Vegna venja og hefða voru aðrar leiðir i leit að
sannleikanum en þær, sem féllu innan þessa sjón-»
deildarhrings, en ekki viðurkenndar. En í miðri
þröngsúninni kom Freuds til hjálpar og brá ljósi
á tvö þætti mannlegra vitsmuna, sem Breton taldi
ofar öllu öðru í vitsmunalífi manna, undirvitund-
ina og drauminn. I kenningum sinum sýnir Freud að
meðvitundin er aðeins lítill hlurti af víðáttu sál-
arinnar. I þessu óræða dýpi ríkir sálrænn verulei-
ki, sem er að finna í draumum okkar. I draumunum
er frelsi, sem á engan sinn líka Tilgangur lífs-
ins skiptir ekki lengur máli og dauðinn er ekki
lengur dularfullur. Regla og skynsemi er skilin
eftir, og þversagnir þekkjast ekki. Það vakna ekki
kveljandi spumingar um möguleika og afleiðlngar.
Og Breton segir: „Þegar sá tími kemur, að við get-
um rannsakað drauminn, þegar okkur með óuppgvötuð-
um aðferðum tekst að rannsaka drauminn í heild
sinni, þegar bogalína draumsins er orðin óviðjafn-
anlega breið og regluleg þá getum við vonað, að
leyndardómar, sem eru i rauninni ekki leyndardóm-
René Magritte The Great War, 1%4
ar, munu vikja fyrir hinum mikla leyndardómi. Eg
trúi, að þetta tvenns konar ástand, draumar og
veruleiki, - svo ólik að útliti, - muni siðar meil
leysast upp og verða að nokkurs konar algildum
veruleika, hjáveruleika (surrealité), ef svo má
að orði komast.
Með sálgreiningu Freuds i huga, sem Breton
átti tækifæri til að stunda á sjúklingum í stríð-
inu, ákvað hann að reyna sjálfur það, sem hann
reyndi að fá fram hjá sjúklingum sínum. Aðferðin
fólst í eintali, sögðu eins hratt af munni fram
og unnt var, og án þess að halda neinu leyndu.
Þannig byrjuðu Breton og Soupault að skrifa beint
af penna fram óbeizlaðar hugsanir sinar. Þeir not-
uðu surréalisme sem Apollinaire hafði fyrstur
manna notað árið 1917, um þennan nýja máta hreinn-
ar tjáningar, og til að koma í veg fyrir frekari
misskilning skilgreindi Breton surréalisme i eitt
skipti fyrir öll.
Hjáraunsæi (surréalisme), NO.hk(kk),. hrein
sálr-æn ósjálfráð athöfn (automatisme), sem ætluð
er að tjá, annað hvort munnlega eða skriflega,
hina sönnu rás hugsana. Hugsun sett fram án íhlut/
unar skynsemi og óháð fagurfræðilegum og siðfræði-
legum vangaveltum. (Síðar bætti hann við, að rétt-
ara væri að segja: „með vituðum, fagurfræðilegum,
siðferðislegum vangaveltum"). Alfræðiorðabók:
Heimspeki. Surréalisme er byggð á æðri raunveru-
leika vissra sambanda (certain forms of associa-
tion), áður vanræktra, á almætti draumsins og á
óhlutdrægt leikspil hugsana. Það leiðir til end-
anlegrar tortímingar allrar annarrar sálrænnar
skipulagni og kemur í stað hennar i lausn grund-
vallarlögmála lífsins.
Surréalistar dáðu allt, sem var óvænt og
furðulegt. „Hið Furöulega er alltaf fallegt, allt
furðulegt er fallegt. Ekkert nema hið Furðulega
er fallegt," sagði Breton. Þessari fegurð lýsti
Lautréamont líka á skemmtilegan hátt: „Fegurð
eins og óvæntur fundur saumavélar og regnhlífar á
skurðborði." Surréalistar litu samt aldrei á list
sína sem markmið í sjálfu sér. Surréalisme er
öðru fremur hugsunarháttur, tilfinninga- og gæða-