Fiskifréttir - 18.12.1987, Síða 6

föstudagur 18. desember föstudagur 18. desember
Siglingar á stríðsárunum Texti: Þorsteinn G. Gunnarsson
..Skothríðin dundi á okkur i_ heiia klukkustund“
— Guðmundur Einar Guðmundsson segir frá árásinni á m/b Fr óða, en hann stýrði bátnum í land eftir að margir skipsfélagar hans voru látnir
7
„Þetta er fyrsta kafbátaárásin, sem íslenzkt skip verður fyrir
í þessu stríði, og hún verður ekki öðruvísi skilin en sem bein
yfirlýsing um að hér eftir muni þýzkir kafbátar vægðarlaust
ráðast á fiskiskip okkar, er þau eru í Englandsferðum og megi
búast við enn verri tíðindum af þeim árásum en jafnvel árásin á
Fróða.“ Þetta stóð í Þjóðviljanum tveimur dögum eftir árásina og
voru orð að sönnu því atlagan gegn Fróða var ekki sú síðasta sem
íslenskt fiskiskip sætti í stríðinu, því á svipuðum tíma hurfu bæði
togarinn Reykjaborg og línuveiðarinn Pétursey en skipin þrjú
urðu fyrir kafbátaárás á svæði milli íslands og Englands.
Guðmundur Einar Guðmundsson: „Þegar kúlan hæfði brúna sprungu
báðar hljóðhimnurnar í mér og ég fékk kompásinn í höfuðið.11
Með árásinni á Fróða varð ís-
lensku þjóðinni fyrst ljóst að hún
var ekki lengur álitin hlutlaus í
þessum harmleik sem heimsstyrj-
öldin var. Af ellefu manna áhöfn
létust fimm.
Línuveiðarinn Fróði var 123
smálestir að stærð, byggður árið
1922 og kom til Islands tveimur ár-
um seinna. Eigandi hans var Þor-
steinn Eyfirðingur en sjö af ellefu
manna áhöfn Fróða voru Dýrfirð-
ingar, stýrimaðurinn Sigurður Jör-
undsson var frá Hrísey og þrír
skipverjarnir voru frá Reykjavík.
Sá sem stýrði Fróða til Vest-
mannaeyja eftir árásina var Guð-
mundur Guðmundsson sem þá var
háseti. Guðmundur er nú 81 árs og
býr á Hrafnistu, dvalarheimili
aldraðra sjómanna. Þessir hryggi-
legu atburðir eru honum enn í
fersku minni og féllst hann á að
rifja þá upp í samtali við Fiskifrétt-
ir.
Sprengikúla mölbrýtur
brúna
„Það var allt kyrrt og rólegt
þegar ég kom á vakt klukkan fjög-
ur um morguninn, við sigldum í
myrkrinu en veðrið var nokkuð
gott á sjómannavísu; suðvestan
kaldi. Við vorum staddir 192 sjó-
mílur fyrir sunnan Vestmannaeyj-
ar og vorum á leiðinni með fisk til
Fleetwood á Englandi. Svona ferð
tók þá, að mig minnir, um fimm
sólarhringa en þetta var önnur sigl-
ingin okkar til Englands. Við fór-
um frá Reykjavík því skipið hafði
verið í lengingu þar. Fyrri ferðin
gekk vel, við vorum ekkert hrædd-
ir í sjálfu sér en þó ekki grunlausir
því maður vissi aldrei hvað var að
gerast á heimshöfunum.
Um sex leytið um morguninn
fórum við að heyra þungar drunur
og við komumst fljótlega að því að
það var verið að skjóta á eftir okk-
ur. Eg man að ég sagði við sjálfan
mig: „Jæja, það er þá komið.“ Ég
var við stýrið þegar árásin hófst.
Skipstjórinn skipaði að við skyld-
um stöðva skipið og kveikja öll ljós
svo árásarmennirnir gætu séð að
við værum íslenskt fiskiskip en ís-
lenski fáninn var auðvitað málaður
á skipið. En allt kom fyrir ekki og
fyrsta sprengikúlan hæfði brúna.
Hún splundraðist að miklu leyti en
í stýrishúsinu voru auk mín Gísli
Guðmundsson og Guðmundur
Stefánsson hásetar og Sigurður
Jörundsson stýrimaður og létust
þeir allir samstundis. Þegar kúlan
hæfði brúna sprungu báðar hljóð-
himnurnar í eyrunum á mér en auk
þess þeyttist kompásinn í hausinn
á mér með þeim afleiðingum að ég
vissi ekki af mér í dálítinn tíma á
eftir.
Skutu björgunarbátinn í
tvennt
í kortaklefanum fór allt á ringul-
reið, ljósin slokknuðu og klefinn
fylltist af gufusvækju þegar kúla
hæfði ofnpípu sem lá þar uppi og
hún splundraðist. Ég fór út á dekk
eftir að ég rankaði við mér og hafði
fundið félaga mína látna. Ég held
að ég hafi ekki hugsað um annað
en að komast í skjól svo kúlurnar
næðu mér síður en þegar ég var að
fara niður stjórnborðsmegin þá
kallaði Steinþór Arnason bróðir
skipstjórans að skipstjórinn hefði
skipað svo fyrir að fíra skyldi
björgunarbátnum. Nú maður var
þannig að þegar kallað var þá
hlýddi maður kallinu svo ég fór til
þeirra verka en Steini var þá við
bátinn að framan verðu en Gunnar
skipstjóri var við bátinn að aftan
verðu. Nú hófst skothríðin aftur og
var hún svo svo snörp að björgun-
arbáturinn fór hreinlega í tvennt
og það var eins og báturinn hefði
verið sagaður sundur með sög.
Mér var sagt seinna að skotin hafi
komið úr vélbyssu. I þessari hrynu
M/b Fróði kemur sundurskotinn til Reykjavíkur eftir að hafa orðið fyrir árás kafbáts. (Ljósm. Skafti Guðjóns-
son; Ljósmyndasafnið).
varð Gunnar skipstjóri fyrir skot-
um og féll þegar niður. Nú varð
andartaks hlé. Mig minnir að ég
hafi hlaupið þá fram og til baka
eins og vitleysingur en það var eins
og þeir væru að reyna að leita allt
kvikt uppi á dekki til að skjóta á og
hófst þá skothríð að nýju. Þegar
hún hófst náði ég að henda mér
niður og kúla fór aðeins í gegnum
peysuna mína en önnur hitti Stein-
þór. Eftir þetta skreið ég niður af
bátspallinum í skjól,“ segir Guð-
mundur.
Særðum veitt aðhlynning
í bók Gunnars M. Magnúss
„Virkið í norðri“ segir svo frá þess-
um atburði:
„Sverrir Torfason matsveinn
var vakinn, þegar fyrsta skothríðin
hófst og sagt, að árás væri hafin á
skipið. Hélt hann fyrst, að umflug-
vélaárás væri að ræða. Klæddi
hann sig í snatri og bjóst til að fara í
björgunarbát. En í þeim svifum
heyrði hann skotdyn og bresti
mikla. Mun það hafa verið af fall-
byssukúlunni, sem mölbraut
brúna. Reyndi hann tvívegis að
komast út á þiljar, en varð að hörfa
niður aftur undan kúlnahríðinni.
Sveinbjörn Davíðsson 1. vél-
stjóri fór inn í klefann sinn til að ná
sér í poka með fötum, en er þang-
að kom, fékk hann skot í báða
handleggina. Höfðu skotin farið í
gegnum þilfarið bakborðsmegin.
Þrátt fyrir það, fór hann upp á
bátspall, þaðan inn í kortaher-
bergi, náði þar í meðalakassa og
bar hann niður. Heyrði hann þá,
að skipstjórinn kallaði:
- Ég er særður.
Kallaði Sveinbjörn þá til Sverris
og annars kyndara: - Strákar, þið
verðið að koma upp, það eru særð-
ir menn uppi á dekki.
Fór Sverrir þá upp og hitti einn
hásetann. Fóru þeir til skipstjór-
ans og ætluðu að bera hann inn í
kortaklefann, en urðu frá að
hverfa og fóru upp aftur og fundu
Steinþór Arnason á þilfarinu,
hafði hann fallið á bátspallinum,
þegar hann fékk áverkann. Báru
þeir hann einnig niður í káetu.
Reyndu þeir félagar að hlynna
að hinum þremur særðu mönnum
og binda um sár þeirra. Ætluðu
þeir fyrst að hjálpa skipstjóranum,
en þá mælti hann:
- Hugsið þið um Steina fyrst.
Steinþór var þá með óráði og
mun ekki hafa komið til sjálfs sín
eftir að hann var borinn niður,
enda átti hann þá skammt eftir
ólifað. En skipstjórinn var með
fullri rænu, en sárþjáður.“ (Virkið
í norðri bls. 97.)
Skothríð í heila
klukkustund
Hvenær hættu þeir að skjóta,
Guðmundur'?
„Ég veit nú ekki nákvæntlega
hvað tímanum leið en ég áætla að
skothríðin hafi dunið á skipinu
með nokkrum hvíldum í eina
klukkustund. Ég tel að þrennt hafi
orðið okkur til happs og fengið
kafbátinn til að hætta og fara burt.
I fyrsta lagi lagði geysilega mikla
gufu upp af skipinu þegar þeir
skutu í sundur vélarrörið og var
eins og reykur frá eldi. í öðru lagi
hafði kviknað í rusli í brúnni svo ail
mikið bál logaði þar og í þriðja lagi
var skipið svo þrauthlaðið að það
lá lágt á sjónum. Ég er sannfærður
um að þeir hafa haldið að skipið
væri að sökkva en ekki að það hafi
bara verið lélegt rör sem hafi farið í
sundur og orsakaði reykinn, að
eldurinn stafaði af rusli og það
hversu lágur hann var stafaði af
þyngslum. Þegar kafbáturinn fór
að hypja sig í burtu var farið að
birta af degi.
Það fyrsta sem við gerðunt var
að huga að særðu mönnunum og
hlúa að þeim. Það sem tók síðan
við hjá okkur var að athuga
skemmdir á skipinu og við kom-
umst fljótlega að því að skotgötin
voru út um allt, þó mest á brúnni
en kafbáturinn hafði skotið bæði
stjórn- og bakborðsmegin. Sent
betur fer var aldrei nein hætta að
Fróði sykki. Við þurftum líka að
hagræða líkunum - taka þau út og
koma þeinr fyrir út á bátadekki en
við breiddum segl yfir þau. Gunn-
ar skipstjóri bað okkur að hlynna
fyrst að Steinþóri bróður sínum.
Gunnar kallaði síðan á mig og
spurði hvaða menn hefðu fallið og
ég sagði honum það. Hann bað
mig þá að taka við stjórn skipsins
og ég gerði það.
Skotið upp
neyðarblysum
Þegar við vorum búnir að gera
það sem hægt var að gera og gátum
komið skipinu af stað sigldum við í
eina klukkustund á hægri ferð en
eftirþað fórum viðáfullaferð. Við
vorum alveg sambandslausir, bæði
ljóslausir og talstöðvarlausir því
ljósalagnir og talstöðin höfðu eyði-
lagst. Við vorum búnir að sigla í
einar tvær eða þrjár klukkustundir
á þriðjudeginum þegar skip sást
nálgast. Ég lét skipstjórann vita og
ég spurði hann hvort við mættum
skjóta upp neyðarblysum til að
vekja á okkur athygli sem hann
samþykkti. Þó að vélin hafi verið í
lagi vissum við ekki hvort kompás-
inn væri réttur því hann hafði dott-
ið niður en hann reyndist í lagi.
Það kom í ljós að þetta var mótor-
báturinn Skaftfellingur frá Vest-
mannaeyjum. Við sigldum í
nokkrar mínútur með honum en
hann sendi síðan skeyti til Eyja og
bað urn hjálp fyrir okkar hönd.
Við fórum á mis við þá hjálp -
kannski vegna lélegs skyggnis og
slæms veðurs en það var kontin
„Lóðaðu, lóðaðu“
Hvernig gekk siglingin til Eyja?
„Um morguninn fór ég út á há-
brú og rýndi út í sortan til að at-
huga hvort ég sæi land en ég sá
ekkert vegna veðurs. Þegar ég stóð
þarna þá var eins og hvíslað væri
yfir öxlina á mér: „Lóðaðu, lóð-
aðu." Ég kallaði á 2. stýrimann og
bað hann að taka við stýrinu í
brúnni því ég treysti honum best til
þeirra verka en ég lóðaði sjálfur.
Með því að mæla gat ég fundið út
hvar við værurn og ég breytti síðan
stefnunni í samræmi við upplýsing-
arnar sem lóðunin gaf mér því
samkvæmt henni vorum við komn-
ir of austarlega og framhjá eyjun-
um. Þegai fór að birta sá ég fjall Mikið fjölnienni var við höfnina er lík skipverjanna sem fórust voru flutt frá skipshlíð. (Myndir: Skafti
sem ég kannaðist við - ég held að Guðjónsson; Ljósmyndasafnið).
skipstjórann áður en hann lést var
að við værum að koma heim.
Það var lágsjóað svo það var
ekki hægt að taka okkur inn en
hafnsögumannsbátur kom þá strax
út í skipið og með honum læknir.
Sveinbjörn sem hafði fengið skot í
báða handleggina var tekinn með í
land og hann lagður beint inn á
sjúkrahús en við fórum vestur fyrir
Heimaklett og létum reka þangað
til við vorum teknir inn.
Við vorum í tvo daga í Eyjum.
Eg átti góða kunningja sem tóku á
móti mér og hjá þeim var ég á með-
an verið var að smíða kisturnar ut-
an um líkin. Eigandi Fróða, Þor-
steinn Eyfirðingur, kom til Vest-
mannaeyja og hann sigldi Fróða til
Reykjavíkur þann 15. mars en við
komum þangað um klukkan tólf á
hádegi."
Sorgarathöfn í Reykjavík
Fróði sigldi ekki aftur þennan
vetur og um afdrif hans er það að
segja að hann strandaði 8. febrúar
1942 við Grundarfjörð við svo-
nefndan Vesturboða.
Fréttin um árásina á Fróða vakti
að vonum gífurlega reiði meðal al-
mennings en þegar Fróði kom til
Vestmannaeyja beið mikill fjöldi á
bryggjunni, þar á meðal flestir
bátsformenn í Eyjum en breskir
hermenn stóðu heiðursvörð.
Sömu sögu er að segja þegar Fróði
kom tilReykjavíkurþannló. enþá
biðu mörg þúsund Reykvíkingar
niðri við höfnina. Fánar blöktu í
hálfa stöng um allan bæ og á skip-
um í höfninni. Sjómannasamtökin
stóðu fyrir sorgarathöfn, lúðra-
sveitin Svanur lék sorgarlög og
séra Árni Sigurðsson flutti samúð-
arræðu af stjórnpalli fyrir hönd
sjómanna. Mánudaginn 17. mars
var haldin minningarathöfn í
Dómkirkjunni vegna þessa at-
burðar en þar flutti biskupinn yfir
Islandi herra Sigurgeir Sigurðsson
ræðu.
Þeir fimm Islendingar sem fyrst-
ir voru vegnir með vopnum í seinni
heimsstyrjöldinni og létust þegar
óþekktur kafbátur réðist á línu-
veiðarann Fróða voru: Gunnar
Árnason skipstjóri, Sigurður V.
Jörundsson stýrimaður, Steinþór
Árnason háseti. Gísli
Guðmundsson háseti og Guð-
mundur Stefánsson háseti.
Aftur á sjóinn
Guðmundur Einar
Guðmundsson fór aldrei aftur á
Fróða en hálfum mánuði eftir
þennan skelfilega atburð réði hann
sig á togarann Belgum sem gerður
var út frá Reykjavík.
Guðmundur er Dýrfirðingur -
fæddist 5. desember 1906 í Dýra-
firði og þar bjó hann fram til ársins
1945. „Ég hef alla tíð verið á sjó,
mér er sagt að ég hafi ekki verið
farinn að ganga almennilega þegar
ég skreið undir árabát fyrst. Ég
byrjaði ungur sem sjómaður á ára-
bátum, var á trillum, mótorbátum,
línuveiðurum og togaranum Belg-
um áður en ég fór á Fróða en þang-
að réði ég mig sem háseti í desem-
ber 1932. Það átti síðan fyrir mér
að liggja að fara annan túr á Belg-
um því strax eftir árásina hringdi
skipstjórinn í mig og sagði mér að
ég ætti pláss á Belgum ef ég vildi.
Það þáði ég þegar togarinn fór í
næsta túr.“
Guðmundur gerðist síðan mat-
sveinn og bryti hjá Eimskipafélagi
Islands og var þar í þrjátíu ár -
lengst af á Lagarfossi. En það er
önnur saga.
Hér sjást skemmdirnar á brúnni eftir sprengikúluna. Guðmundur var við
stýrið og auk hans voru í brúnni þrír skipsfélagar hans, sem létust allir
samstundis.
sjóbleyta þegar við sigldum til
lands og fimm til sex vindstig.“
í bók Gunnars „Virkið í norðri“
segir svo:
„Þegar á nóttina leið, var mjög
tekið að draga af skipstjóranum og
var hann með óráði annað veifið.
Hann hafði sýnt aðdáunarverða
karlmennsku, mikið viljaþrek og
drenglund. /.../ Og kiukkan 9 á
miðvikudagsmorguninn andaðist
skipstjórinn, en þá átti Fróði
aðeins klukkustundarferð eftir til
Vestmannaeyja." (bls. 98.)
það hafi verið Reynisfjall - en þá
gátum við tekið stefnuna beint á
Vestmannaeyjar. Ætli klukkan
hafi ekki verið um sjö um morgun-
inn þegar við komum á ytri höfn-
ina. Það síðasta sem ég gat sagt við