Saga - 2018, Blaðsíða 60

siðaskiptanna hefur verið sögulegt viðfangsefni í rúmlega 400 ár en
hér er ætlunin að ræða fyrstu skrefin í mótun hins menningarlega
minnis (e. cultural memory) um siðaskiptin.3
Hér verður til umræðu söguvitund og menningarlegt minni í
Biskupaannálum Jóns Egilssonar (1548–1636). Biskupaannálarnir
eru mikilvægt verk sem markar tímamót í íslenskri sagnaritun, upp-
haf annálaritunar eftir rúmlega 170 ára hlé. Að því leyti eru þeir
áhugaverðir til rannsókna á menningarlegu minni þar sem Jón
Egilsson hafði ekki úr miklum ritheimildum að moða. Sagnaritun
hans er því vitnisburður um þróun söguvitundar meðal Jóns, ætt-
ingja hans og í nærumhverfi hans, sem einungis var að litlu leyti
mótuð af heimildarannsóknum hans eða bóklegri menntun.
Hugtakið menningarlegt minni er hér notað um hugmyndir til-
tekins hóps um söguna til aðgreiningar frá raunverulegum minn-
ingum einstaklinga. Í sameiginlegum minningum hóps felst ekki að
sérhver sem tilheyrir hópnum hafi lifað þann atburð eða það ferli
sem geymist í minningunni. Þvert á móti getur verið að enginn sem
tilheyrir hópnum hafi reynt þetta í eigin persónu en minningin sé
eigi að síður til staðar. Menningarlegt minni kemur reglu á heim þar
sem „við lifum án upprunalegra kennileita og leiðarhnoða innan um
mergð týndra atburða“.4
Menningarlegt minni er ekki hlutlaus greining á fortíðinni
heldur tilraun til að mæta þörfum tiltekins hóps um að skilgreina
hvað skipti máli og sé mikilvægt. Hún tengist iðulega ríkjandi sjálfs-
myndum innan þessa hóps.5 Sameiginlegar minningar skilgreina
sjálfsmyndir hóps, hver hann sé og hvernig hann hafi orðið til.6
sverrir jakobsson58
3 Ég nota hér hugtakið siðaskipti til að lýsa þeirri breytingu sem varð á formlegri
stöðu kirkjunnar á sextándu öld fremur en siðbreytingu sem lýsir þá fremur
þróun sem átti sér stað yfir lengri tíma. Hugtakið siðbót nær hins vegar betur
yfir markmið þeirra klerka sem studdu siðbreytinguna. Sjá nánar Hjalti Huga -
son, „Heiti sem skapa rými. Hugleiðing um heiti og hugtök í siðaskiptarann-
sóknum“, Ritið 4 (2014), bls. 191–229.
4 Michel Foucault, Alsæi, vald og þekking. Úrval greina og bókakafla. Þýð. Björn Þor -
steins son, Garðar Baldvinsson og Sigurður Ingólfsson (Reykjavík: Bókmennta -
fræðistofnun Háskóla Íslands 2005), bls. 229.
5 Sjá t.d. Jan Assmann, „kollektives Gedächtnis und kulturelle Identität“, Kultur
und Gedächtnis. Ritstj. Jan Assmann og Tonio Hölscher (Frankfurt am Main:
Suhrkamp 1988), bls. 9–19.
6 John R. Gillis, „Memory and Identity: The History of a Relationship“, Comme -
mor ations. The Politics of National Identity. Ritstj. John R. Gillis (Princeton: Prince -
ton University Press 1996), bls. 7.
NÝ_Saga haust 2018 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 19.10.2018 18:45 Page 58