Saga - 2018, Síða 161

grein fyrir stöðu þessa hóps með því einu að skoða lagarammann heldur
þurfi einnig að athuga hvort lögum og lagabreytingum hafi verið fylgt eftir.
Því sé nauðsynlegt að skoða aðrar heimildir og velta fyrir sér óskráðum
reglum samfélagsins ekki síður en þeim sem skráðar eru í lögbækur. Þannig
fáist heildstæðari mynd bæði af samfélaginu og þeim einstaklingum sem
voru jaðarsettir.
Í öðrum hluta bókarinnar greinir höfundurinn frá ýmsum heimildum
sem er að finna um förufólk allt frá upphafi Íslandsbyggðar og fram á
tuttugustu öld. Undirkaflar eru í tímaröð. Fyrst fjallar hann um stafkarla og
göngukonur, tekur fyrir ákvæði Grágásar og Jónsbókar ásamt þeim laga-
breytingum sem verða á tímabilinu eftir samþykkt Jónsbókar og til loka
fimmtándu aldar. Jón rekur líka ýmsar frásagnir af förufólki sem er að finna
í Íslendingasögunum. Í kafla um sextándu öldina er megináherslan lögð á
siðaskiptin og þá hvort og hvernig þau hafi haft áhrif á framfærslu fátækra
og þurfamanna. Þarna sakna ég þess að Jón hafi ekki nýtt sér rannsókn Lýðs
Björnssonar á sögu hreppanna hér á landi í Sögu sveitarstjórnar á Íslandi
(1972‒1979). Lýður bendir þar á að vegna þess hve snemma hreppar urðu
til hafi verið eðlilegt að þeir tækju að sér framfærslumálefni í stað kirkjunnar
líkt og víðast hvar erlendis. Þá bendir Lýður einnig á aukin afskipti kon-
ungsvaldsins af málefnum hreppanna og þar með af framfærslumálefnum
í kjölfar siðaskipta (bls. 12, 63).
Á tímabilinu 1600‒1800 er úr meiri heimildum að moða varðandi föru-
mennsku. Tíð harðindi þessa tímabils bera með sér fleiri frásagnir af föru-
fólki og kvartanir bænda yfir óbærilegum þyngslum því tengdu. Lög og
reglugerðir um málefnið beindust þá í auknum mæli að því að reyna að
koma böndum á þennan hóp og ekki síst á hóp þeirra sem virtust velja sér
hlutskipti förumannsins frekar en að vinna ærlega vinnu. Bendir Jón á að
eftir 1700 verði aukin umræða meðal valdsmanna um mögulegar leiðir yfir-
valda til að stemma stigu við fjölgun í þessum hóp. Fjallar höfundur um
ýmsar tillögur þar að lútandi, meðal annars flutning förumanna úr landi. Á
þessu tímabili fá sýslumenn aukið vald í framfærslumálefnum og lag-
aramminn er hertur, þar sem bændur geta átt von á því að verða refsað fyrir
að taka til sín förufólk úr öðrum sýslum og refsingar fyrir flakk og föru-
mennsku eru hertar til muna. Jón segir hins vegar nýjar víddir opnast með
fleiri og fjölbreyttari heimildum á nítjándu öldinni, þar fari rödd alþýðunnar
loks að hljóma. Segir hann viðhorf til förufólks breytast á þessum tíma, hætt
sé að refsa en í stað þess sé meira um að góðlátlegt grín sé gert að hópnum.
Heilt yfir er hér um að ræða býsna góða sögulega samantekt á aðstæðum
förufólks í gegnum aldirnar.
Þrír síðustu kaflar bókarinnar fjalla um förufólkið sjálft og fyrir höfund-
inum vakir að taka dæmi af mismunandi förufólki, bæði til að öðlast betri
yfirsýn og til að fjölbreytni hópsins sjáist (bls. 83). Fyrst fjallar hann um hlut-
verk förufólksins í samfélaginu, hvernig þessir einstaklingar leituðu leiða til
ritdómar 159
NÝ_Saga haust 2018 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 19.10.2018 18:46 Page 159