Fréttablaðið - 02.07.2022, Side 26

Fólk sem
hefur
peninga og
tíma getur
ferðast til
að nýta sér
þessa heil-
brigðis-
þjónustu
í öðrum
ríkjum,
þannig
að þetta
bitnar
ekki jafnt á
öllum.
Oddur Freyr
Þorsteinsson
oddurfreyr
@frettabladid.is
Ógildingin á dómafordæmi
Roe gegn Wade var risastórt
skref gegn jafnrétti sem end-
urspeglar gjá milli stjórn-
málamanna og almennings.
Silja Bára Ómarsdóttir segir
að ákvörðunin bitni mest
á bágstöddum, muni kosta
konur lífið og gæti leitt til
frekari skerðinga á mann-
réttindum.
Þann 24. júní síðastliðinn komst
hæstiréttur Bandaríkjanna að
þeirri niðurstöðu að rétturinn til
þungunarrofs væri ekki varinn af
stjórnarskrá landsins og ríki lands-
ins gætu sett sín eigin lög varðandi
þungunarrof. Þessi niðurstaða
kom eftir að dómurinn tók fyrir
mál Dobbs gegn Jackson Women's
Health Organization í Mississippi-
ríki. Niðurstaðan felldi úr gildi tæp-
lega 50 ára gamalt dómafordæmi
sem var sett í málinu Roe gegn
Wade árið 1973 og var staðfest, en
þó þrengt að hluta, í máli Planned
Parenthood gegn Casey árið 1992.
Um helmingur ríkja landsins
hefur nú sett, eða ætlar að setja,
lög sem takmarka rétt leghafa til
þessarar heilbrigðisþjónustu, sem
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin,
Sameinuðu þjóðirnar og fleiri
alþjóðastofnanir skilgreina sem
mannréttindi.
Oft áður reynt að breyta
dómafordæminu
Málið Dobbs gegn Jackson
Women's Health Organization
snerist um lögsókn einu heilbrigð-
isstofnunar Mississippi-ríkis sem
framkvæmdi þungunarrof gegn
Thomas E. Dobbs, heilbrigðisfull-
trúa ríkisins, vegna laga sem voru
sett í ríkinu árið 2018 og bönnuðu
þungunarrof eftir 15 vikna með-
göngu, nema um læknisfræðilegt
neyðartilvik eða alvarlega van-
sköpun fósturs væri að ræða. Engar
undanþágur voru veittar vegna
nauðgana eða sifjaspella. Þessi
mörk eru langt undir ríkisvið-
miðinu sem var til staðar og látið
var reyna á hvort lögin stæðust
stjórnarskrána.
„Það hafa mörg mál verið í gangi
í Bandaríkjunum í gegnum tíðina
þar sem reynt hefur verið að breyta
dómafordæminu á alríkisstigi.
Þessi dómur á svo við um öll mál
af þessum toga,“ segir Silja Bára
Ómarsdóttir, stjórnmálafræðingur
og prófessor við Stjórnmálafræði-
deild Háskóla Íslands.
Ágreiningur um 14. ákvæðið
„Þarna kemur pólitíkin í hæstarétti
mjög skýrt fram. Í honum eru níu
Hæstiréttur BNA tók risastórt skref gegn jafnrétti
Silja Bára
Ómars dóttir,
stjórnmála-
fræðingur og
prófessor við
Stjórnmála-
fræðideild HÍ,
segir að við
ógildinguna á
dómafordæmi
Roe gegn Wade
sé minnihlutinn
að koma sínum
skoðunum ofar
skoðun meiri-
hlutans.
FRÉTTABLAÐIÐ/
SIGTTRYGGUR ARI
Ákvörðun
hæstarétts
Bandaríkjanna
hefur vakið
mjög hörð við-
brögð.
FRÉTTABLAÐIÐ/
GETTY
dómarar og sex þeirra eru íhalds-
samir, svo hann er íhaldssamari
en hann hefur verið lengi. Í yfir-
heyrslum fyrir öldungadeild við
staðfestingu skipunar þeirra sögðu
allir nýju dómararnir þrír að þeir
teldu Roe gegn Wade viðurkennt
dómafordæmi sem ætti að standa
og að þau myndu virða það, en
svo snýr dómurinn þessu á haus,“
segir Silja. „Hann segir að meðal
annars vegna þess að þungunarrof
sé hvergi nefnt í stjórnarskránni
sé þetta ekki stjórnarskrárvarinn
réttur og að 14. viðbótarákvæði
stjórnarskrárinnar eigi ekki að
túlka þannig að það nái yfir þetta
frelsi, eins og hingað til hefur verið
gert.
Það hefur oft verið gagnrýnt
að þessu ákvæði, sem snýst um
réttinn til einkalífs, hafi verið
beitt í Roe gegn Wade málinu á
sínum tíma, í stað þess að fella
þetta undir hreinni mannréttinda-
klausu,“ segir Silja. „John Roberts,
forseti hæstaréttar, segir að Roe
gegn Wade hafi verið dæmt rang-
lega í upphafi, en hann hefur samt
setið í réttinum frá 2005 og ekki
túlkað þetta þannig áður. Þessir
þrír frjálslyndu dómarar segja hins
vegar í sínu áliti að þetta eigi að
standa og að 14. ákvæði eigi við um
þennan rétt.“
Bitnar mest á bágstöddum
„Það kemur ekki á óvart að þessi
mál séu í gangi, því það hefur verið
unnið að því að takmarka þennan
rétt frá árinu 1973. En allir dómar
sem hafa fallið til þessa hafa haldið
í það grundvallarviðmið að ríkin
megi ekki banna þungunarrof. Það
kemur því á óvart að dómurinn sé
tilbúinn að taka svona stórt skref,“
útskýrir Silja. „Þetta er grafalvarleg
skerðing á mannréttindum eins og
þau eru skilgreind af alþjóðastofn-
unum, sem líta svo á að þvinguð
þungun sé mannréttindabrot. Það
er verið að neyða konur til að fæða
börn sem þær eru ekki tilbúnar til
að eiga og vilja ekki ganga með.“
Silja segir að lögin bitni sérstak-
lega á þeim sem eru verr staddir í
samfélaginu.
„Um helmingur kvenna í Banda-
ríkjunum býr í ríkjum sem eru
búin að banna þungunarrof að
öllu leyti eða eru tilbúin til þess,
þó að einhvers staðar séu ákveðnar
undanþágur,“ segir Silja. „En fólk
sem hefur peninga og tíma getur
enn ferðast til að nýta sér þessa
heilbrigðisþjónustu í öðrum
ríkjum, þannig að þetta bitnar
ekki jafnt á öllum. Þetta er gríðar-
lega alvarlegt skref gegn jafnrétti.“
Gjá milli stjórnmálamanna og
almennings í landinu
„Í langan tíma hefur það verið
skýr vilji meirihluta Bandaríkja-
manna að þungunarrof sé æskileg
og nauðsynleg heilbrigðisþjónusta,
þó að fólk hafi ólíkar skoðanir
á útfærslunum. Þessi ákvörðun
hæstaréttar endurspeglar í raun
gjána sem er á milli stjórnmála-
manna og almennings í landinu,
sem er orsökuð af uppbyggingu
kosningakerfisins,“ segir Silja.
„Donald Trump, fyrrverandi
Bandaríkjaforseti, sem skipaði
dómara svo rétturinn yrði íhalds-
samari, fékk minnihluta atkvæða
og sá meirihluti þingmanna sem
stendur gegn þessum rétti er með
minnihluta kjósenda á bak við sig.
En svona heimilar kerfið minni-
hlutanum að koma sínum skoð-
unum ofar skoðun meirihlutans.“
Dómafordæmi í stað laga
Silja segir erfitt að svara því hvort
frjálslyndir stjórnmálamenn hafi
brugðist hlutverki sínu við að verja
þennan rétt.
„Repúblikanar hafa notað
þennan málaflokk til að virkja sína
kjósendur og Trump notaði það að
hann myndi breyta samsetningu
hæstaréttar til að fá atkvæði. En
Demókratar hafa ekki sett þetta
á dagskrá, þó að þeir ætli að gera
það núna í haust, sem er bara of
seint,“ segir hún. „En það má deila
um hvort það séu Demókratar eða
einfaldlega sjálft stjórnmálakerfið
í Bandaríkjunum sem hefur brugð-
ist, því þó að Demókratar reyndu
að koma málum tengdum þessu í
gegn myndi það ekki ganga vegna
þess að meirihluti þingmanna,
sem er með minnihluta atkvæða á
bak við sig, myndi stöðva þau.
Í kerfi Bandaríkjanna hafa líka
eiginlega öll skref í mannréttind-
um komið til vegna dómafordæma
en ekki lagabreytinga og þar sem
þau hafa forgang hafa ekki verið
sett lög varðandi þessa hluti,“ segir
Silja. „Kannski hefðu Demókratar
átt að reyna að setja lög þegar þeir
voru í meirihluta, en svona hefur
þetta alltaf virkað í Bandaríkj-
unum og hingað til hafa dóma-
fordæmi alltaf staðist áskoranir.
Þetta mál virðist samt vera að
vekja Demókrata og fá þá til að
grípa til aðgerða,“ bætir Silja við.
„Joe Biden Bandaríkjaforseti segist
núna ætla að grípa til aðgerða til að
gera það auðveldara að skrifa lög
sem leyfa þungunarrof, svo þetta
mál virðist ætla að fá Demókrata
til að gera hluti sem þeir hafa
hingað til ekki þorað.“
Mun kosta konur lífið
„Bandaríkin fá mikið pláss í þess-
ari umræðu en það er ekki mjög
líklegt að fleiri lönd fylgi þeim
eftir. Í heildina eru þessi réttindi
að víkka á heimsvísu, en ekki
þrengjast,“ segir Silja. „Þetta er til
dæmis orðið stjórnarskrárvarinn
réttur í Síle og hann var nýlega
tryggður með lögum í Mexíkó.
En við sáum líka nýlega dæmi
um bandaríska konu á Möltu, þar
sem þessi réttur er ekki til staðar,
sem þurfti að fara til Spánar, því
læknarnir á Möltu máttu ekki
gera neitt fyrr en fóstrið var látið
og þá er hættan á sýkingu mikil.
Það var líka ung kona á Írlandi
sem lést nýlega því lækna þorðu
ekki að grípa inn í vegna ótta við
refsingu,“ segir Silja. „Fyrir 50
árum voru konur að deyja vegna
ólöglegra þungunarrofa sem voru
ekki framkvæmd rétt, en nú munu
konur deyja vegna þess að læknar
þora ekki að veita lífsnauðsynlega
heilbrigðisþjónustu af ótta við að
verða sekir um glæp.“
Gæti leitt til frekara
réttindaskerðinga
„Í minnihlutaáliti sínu talar
hæstaréttardómarinn Clarence
Thomas um að það sé líka ástæða
fyrir hæstarétt til að endurskoða
önnur mál sem hafa fallið undir 14.
viðbótarákvæðið, líkt og réttinn til
samkynja hjónabanda,“ segir Silja.
„Ég les það sem boð til hópa sem
vilja snúa þessum málum að hér sé
komið dómafordæmi sem er hægt
að byggja á og það er líklegt að slík
mál fari í gang innan ríkja. Svo er
spurning hvort hæstiréttur tekur
þau fyrir.“
Alþjóðlegur þrýstingur
er mjög mikilvægur
„Þeir Íslendingar sem vilja berjast
gegn þessari þróun geta því miður
lítil áhrif haft á minnihlutaræði
Bandaríkjanna, en það er mikil-
vægt að íslenska þjóðin geri kröfu
um að alþjóðleg mannréttindi séu
virt í gegnum alþjóðleg samtök
og stofnanir,“ segir Silja. „Það er
til dæmis mjög mikilvægt að gera
ákall til Bandaríkjanna um að
staðfesta Kvennasáttmála Sam-
einuðu þjóðanna, en það er eina
lýðræðisríki heims sem hefur ekki
gert það.“ n
4 kynningarblað A L LT 2. júlí 2022 LAUGARDAGUR