Rit Mógilsár - 2021, Síða 17

Rit Mógilsár 17
Refur inn og heiðlóan eru góð íslensk dæmi um
óðals dýr en hreindýr um flökkudýr sem eiga sér
engan fastan samastað. Óðalsdýrin „eiga“, nýta og
verja sitt land en flökkudýrin eigra um og grípa
tæki færin sem gefast. Fyrir refinn eða lóuna hefur
óðalið staðar virði sem hefur miðpunkt í greninu
eða hreiður stæðinu. Óðalið er afmarkað svo stórt að
það dugi til framfærslu fjölskyldunnar; landamerkin
eru skýrt afmörkuð í huga eigandans og varin fyrir
ásókn annarra sömu tegundar.
Mannfræðirannsóknir sýna að þar sem lífsgæði eru
staðbundin og fyrirsjáanleg er maðurinn óðalsdýr.
En þar sem lífsgæðin eru hverful og óstaðbundin er
maðurinn flökkudýr (DeScioli & Wilson 2011, Dyson-
Hudson & Smith 1978). Þannig flakka veiðimenn og
hirðingjar í leit að stopulli bráð eða haga sem gefur
beit þessa stundina.
Óðals- og flökkuhegðun hefur áhrif á landnýtingu.
Óðalsdýr tryggja afkomu sína og afkomenda sinna
með því að bægja öðrum frá og hasla sér nægan
völl til öruggs lífsviðurværis. Með óðalshegðun er
reynt að tryggja að landgæði séu ekki ofnýtt. Flökku-
hegðun er oftast ábyrgðarlaus um afleiðingarnar;
þegar allt er uppurið er leitað nýrra og betri lendna.
Sambúð og árekstrar um landnotkun hverfast oft um
þessi tvö nýtingarsjónarmið.
Landnýting
Á Íslandi er verðmyndun á landi torskilin ef horft er
eingöngu á söluverð og greidda leigu. Við útleigu
ríkisjarða hefur leigan verið reiknuð sem prósenta
af fasteignamati (Jóhannesson og Jóhannsdóttir
2017, Ríkis endurskoðun 1998). Verðmæti úthagans
er ekki metið í fasteignamati og stærð óræktaðs
lands er ekki skráð í matinu eða öðrum opinberum
gögnum (Elíasdóttir 2015). Til að skilja verðmyndun á
landi þarf að aðgreina áhrif staðar- og nýtingarvirðis
landsins á tekjur og verð.
Íbúðarhús og útihús þarf í allri búvöruframleiðslu
og starfsemin hefur því staðarvirði. Í nautgriparækt
og garðyrkju hefur ræktað land nýtingarvirði sem
hluti af virðiskeðju búrekstursins. Tún eru oft leigð
til slægna en eftir áratuga samdrátt er offramboð á
túnum. Gjaldið fyrir slægjuna er sjaldnast annað en
að halda túninu í rækt með áburðargjöf og stundum
einnig að halda við túngirðingum. Túnin skila því
sjaldnast nokkrum landnýtingararði.
Útiræktun kartaflna og grænmetis er alfarið á þaul-
ræktuðu landi með nýtingarvirði en úthaginn nýtist
ekkert á hreinum garðyrkjubýlum.
Hér á landi er nautgriparækt nánast að öllu leyti
á jörð bóndans. Nautgripir eru hvorki á afrétti né
í lausa göngu. Í nútíma kúabúskap vegur sumar-
beitin lítið í fóðrun kúnna og hún er að miklu leyti
á ræktuðu landi nærri lausagöngu fjósum. Fóður-
öflun af heimalandinu er af túnum og ökrum en
að hluta aðkeypt kjarnfóður. Óræktaður úthagi
fjarri gripahúsum skilar í flestum tilvikum litlu í bú-
reksturinn.
Óræktaður úthagi er meginhluti jarða og land spildna
á Íslandi. Víðast er sauðfjárbeit aðalnýting út hag ans
eða sú eina. Sauðfjárbú þarf tún til heyöflunar og
eigið beitiland fyrir lambfé á vorin og bötun slátur-
lamba á haustin. Nokkrir tugir hektara af túnum
og öðru ræktuðu landi duga flestum fyrir þessa
beit. Auk heimalands býlisins byggist sumarbeit á
afréttar nýtingu og lausagöngu fjárins og þá stund-
um á löndum nágranna. Afkoma fjárbóndans er lítið
háð því hvað hann á góða eða víðlenda haga. Í sam-
ræmi við það virtist nýtingarvirði úthagans lágt í
sauðfjárræktar sveitum fjarri höfuðborginni.
Hross og landrenta
Ólíkt öðrum búgreinum á Íslandi er hrossarækt
markaðs drifinn rekstur á frjálsum markaði. Hesta-
mennskan er í grunninn frístundastarf og ástríða
áhuga manna. Auk íslenskra hestamanna er ræktun
og reið mennska íslenskra hesta töluvert áhugamál
í Evrópu og Norður-Ameríku. Hestamennskan er til-
tölu lega dýrt tómstunda gaman, hestamenn marg ir
og þeir eru flestir sæmilega bjargálna. Á því bygg ist
spurn eftir margs konar hrossaþjónustu.
Framleiðsluþættir í hrossarækt einkennast af verka-
skiptingu og viðskiptum. Á ræktunarbúum eru hross
kynbætt og góðhestar seldir hestamönnum, greidd-
ur er folatollur fyrir aðgang að góðum stóð hestum,
tamningamenn taka að sér tamningu hrossa, reið-
hallir eru á sumum búum fyrir tamningar, kennslu
og sýningar. Margir hestamenn kaupa hey en sumir
heyja sjálfir fyrir sín hross. Í boði er þjónusta við
um hirðu hrossanna og flutning milli hesthúsa og
sumar haga. Veruleg viðskipti eru með hagagöngu
og land spildur fyrir hrossabeit.
Markaður fyrir hagagöngu hrossa virðist frjáls mark-
aður í skilningi hagfræðinnar. Þar eru margir kaup-
endur og margir seljendur. Þar að auki hafa hesta-
menn val um að kaupa sér beitiland og sumir gera
það. Á þessum markaði virðist ekki áberandi sam-
þjöppun eða markaðsráðandi staða. Landrenta af
haga göngu hrossa er því sennilega sæmilega lýs-
andi fyrir arðkröfu af landi.
Arðurinn fer að töluverðu leyti eftir því hve þétt
hross eru í haga. Í nágrenni höfuðborgarinnar er
land verð hærra og meiri spurn eftir hrossabeit en
fjær þéttbýlinu. Í samræmi við það voru í könnun
Sigrúnar Eddu Halldórsdóttur færri hektarar á hross
á Suðurlandi en að landsmeðaltali (Halldórsdóttir
2014). Fyrir hagagöngu hrossa virðist greiningu
tekju- og kostnaðarþátta bera allvel saman við mat
á nýtingar virði lands út frá landverðslíkani.