Fréttir - Eyjafréttir - 21.12.2023, Blaðsíða 18

18 | | 21. desember 2023
samstarfi við bæjaryfirvöld, réðst í
gjallhreinsun á götum og lóðum í
miðbænum og vesturbænum strax
um vorið. Unnið var á vöktum
allan sólarhringinn með fjölmörg-
um tækjum sem komu víðsvegar
að af landinu. Þá voru einnig
keypt ný og öflug moksturstæki,”
segir Arnar. Gjallið var meðal
annars notað til að lengja þrjá
enda flugbrautanna og fóru í það
um 400 þúsund rúmmetrar. Þá var
milljón rúmmetrum af gjalli ekið
vestur í hraun þar sem útbúið var
byggingarland.
Fjöldi fólks vann við gjall-
hreinsun og hvers konar störf hjá
Viðlagasjóði fram á haust 1973.
Skrifstofur Viðlagasjóðs voru
fluttar af 3. hæð Gagnfræða-
skólans í september 1973 og
mötuneytið, sem var í leikfimisal
skólans, fór nokkru síðar. Viðlaga-
sjóður fékk inni á efri hæðinni
að Skólavegi 6 sem áður hafði
verið íbúð. Guðmundur Karls-
son og Páll Zóphóníasson, sem
höfðu verið framkvæmdastjórar
Viðlagasjóðs í Eyjum, voru
horfnir til annarra starfa. Páll
orðinn bæjartæknifræðingur á
ný og Guðmundur aftur orðinn
framkvæmdastjóri Fiskiðjunnar.
Guðmundur lagði til að Arnar
tæki við sem fulltrúi sjóðsins og
framkvæmdastjóri í Eyjum. Stjórn
Viðlagasjóðs samþykkti það.
Auk Arnars starfaði Jóna Dóra
Kristinsdóttir á skrifstofunni.
Meta þurfti skemmdir
á 1.000 húseignum
„Þegar skrifstofa Viðlagasjóðs
var flutt niður á Skólaveg var enn
lítil starfsemi í miðbænum og
fáir fluttir inn í húsin þar. Smám
saman færðist líf í miðbæinn enda
fóru íbúar að flytja á ný til Eyja
strax eftir goslok 3. júlí 1973.
Eftirlitsmenn með húseignum
unnu með okkur og hafði sjóð-
urinn mikilla hagsmuna að gæta
vegna húsa sem stóðu við hraun-
kantinn og í næsta nágrenni auk
annarra verkefna,” segir Arnar.
„Mat á skemmdum á húseignum,
innbúi og bifreiðum hófst strax
sumarið 1973. Að því verki komu
matsmenn frá tryggingarfélögum
og verkfræðistofum. Ég hafði
mest samskipti við matsmenn
sem mátu skemmdir á húseignum
og höfðu þeir einnig aðstöðu að
hluta á Skólavegi 6.” Þetta voru
aðallega verkfræðingarnir Pétur
Stefánsson og Gunnar Torfason
en einnig Freyr Jóhannesson
tæknifræðingur.
Arnar segir að ekki hafi verið
til teikningar af öllum húsunum
sem urðu fyrir tjóni. Því þurfti
að mæla upp og teikna fjölmörg
eldri hús svo hægt væri að meta
skemmdir á þeim til fjár. Gunnar
Theódórsson innanhússarkitekt
og Gunnlaugur Stefán Gíslason
myndlistarmaður tóku ljósmynd-
ir af húsunum, mældu þau og
teiknuðu.
„Bætur vegna skemmda á fast-
eignum voru miðaðar við verðlag
1. nóvember 1973, en 30% verð-
bólga var frá 1. nóvember 1972
til sama tíma 1973. Brunabóta-
mat 15. október 1973 var greitt
vegna húsa sem eyðilögðust í
gosinu auk fasteignamats lóða.
Tvö hús í Eyjum voru tryggð
fyrir eldgosi og höfðu verið frá
því í Surtseyjargosinu. Þau voru
bætt miðað við verðlag í október
1972. Viðlagasjóður bætti síðan
við 30%, sem var verðbólga á
milli ára, svo jafnræði væri með
tjónþolum.”
Alls voru metnar skemmdir á um
1.000 húseignum, 1.300 innbúum
og 800 bifreiðum auk eigna sem
eyðilögðust af völdum gossins og
Viðlagasjóður bætti. Arnar rifjar
upp að 80 hús austan og vestan
Helgafellsbrautar hafi verið bætt
sem altjón en síðar grafin upp.
Af þeim voru 40 metin ónýt og
brotin niður en önnur 40 voru í
viðgerðarhæfu ástandi og seld
af Viðlagasjóði. Auk þess voru
rúmlega 30 hús nálægt hraun-
kantinum bætt sem altjón og seld
þegar bærinn fór að byggjast upp
eftir gos.
„Meira og minna skemmt
af völdum eldgoss”
„Ég seldi upp undir 80 hús í
Vestmannaeyjum fyrir hönd Við-
lagasjóðs og alltaf með fyrirvara
um samþykki stjórnar. Þau voru
seld í því ástandi sem kaupandi
hafði kynnt sér. Fólki leist oft
ágætlega á húsin en svo sagði í
afsalinu „meira og minna skemmt
af völdum eldgoss”. Með því var
girt fyrir frekari kröfur vegna
mögulegra skemmda t.d. á lagna-
kerfum og frárennsli. Söluverðið
miðaðist líka við að fólk hefði
svigrúm til að lagfæra þessi hús,”
segir Arnar. Alls töpuðust 280
íbúðarhús undir hraun og gjall í
eldgosinu. Í þeim voru 320 íbúðir.
Nokkur íbúðarhús annars staðar í
bænum skemmdust einnig mikið.
Þá eyðilögðust um 50 atvinnuhús-
næði auk skúra og útihúsa.
Arnar rifjar upp að einungis tvö
tjónamatsmál hafi farið fyrir dóm-
stóla. Annað laut að því að þeir
sem höfðu rekið atvinnufyrirtæki
og ætluðu ekki að hefja starfsemi
á ný í Vestmannaeyjum eftir gos
fengu tjón sitt greitt með skulda-
bréfi til 15 ára. Viðlagasjóður
vann það mál. Hitt málið snerist
um að eigandi íbúðarhúss vildi
ekki afsala húsinu sínu þótt það
stæði við hraunkantinn. Þá var
ekki búið að hreinsa hraunkant-
inn og erfitt að komast að húsinu
til viðgerða. Eigandinn gerði þá
kröfu að bæturnar yrðu miðaðar
við vísitölu þess tíma sem hægt
yrði að fara í viðgerðir á eigninni í
stað þess að miða við 1. nóvember
1973. Dómurinn dæmdi að stuðst
yrði við vísitölu 1. nóvember
1974.
„Auðvitað voru ekki allir ánægðir
með tjónamatið en ég varð mjög
lítið var við óánægju með mat á
skemmdum húsum. Þó kom fyrir
að óskað væri eftir nánari skoðun
og þá fóru matsmennirnir aftur á
staðinn. Ég kom aldrei að því að
meta tjón en tengdi saman tjón-
þola og matsmenn,” segir Arnar.
Austurbæingar sneru síður
til baka en aðrir
Þegar leið að tíu ára starfsafmæli
fræðslu- og símenntunarmið-
stöðvarinnar Visku í janúar 2013
kynnti Arnar afmælisverkefni
sem bar heitið Húsin í hrauninu
og fjallaði um húsin sem fóru
undir hraun og gjall. Arnar stýrði
því ásamt Þórunni Jónsdóttur.
Vinnufundir með áhugafólki voru
vikulega í Viskusalnum. Arnar
kynntist vel byggðinni í Eyjum
fyrir gos. Hann vann þá m.a. við
innheimtustörf, fór um og bankaði
upp á hjá fólki. Hann man enn í
mörgum tilvikum hverjir bjuggu
hvar. Þetta hjálpaði þegar hann
skoðaði hverjir sneru aftur eftir
goslokin. „Í lok námskeiðsins um
Húsin í hrauninu skoðaði ég þá
sem fluttu á ný til Eyja eftir gosið
og bar saman við þá sem bjuggu
þar þegar eldgosið hófst. Þá kom
í ljós sú marktæka niðurstaða
að 55 % þeirra sem höfðu átt
heima í austurbænum komu til
baka en 65% þeirra sem höfðu
búið annars staðar í Eyjum. Um
þriðjungur bæjarbúa 23. janúar
1973 sneri ekki aftur,” segir Arnar.
Hann telur að þetta eigi sér eðli-
legar skýringar.
„Fólk sem aldrei hafði hreyft
sig um set var jafnvel búið að
kaupa sér fasteign uppi á landi og
koma sér þar fyrir. Þegar maður er
orðinn eldri þá selur maður ekki
strax aftur. Það hjálpaði mikið við
endurreisn byggðar í Eyjum að
hingað flutti mikið af yngra fólki
ofan af landi og gerði sannarlega
sitt til að efla byggð í Eyjum.
Meðalaldur íbúa í Vestmanna-
eyjum lækkaði fyrstu árin eftir
eldgosið.”
1973 - Eldmessan í Landakirkju að kvöldi 22. mars 1973 er ógleymanleg,
að sögn Arnars. Séra Þorsteinn Lúther Jónsson sóknarprestur messaði.
Um 200 mættu til messunnar og unnu flestir þeirra við björgunarstörf í
Eyjum. Skömmu fyrir guðsþjónustuna hafði hraunið farið yfir varnargarða í
austurbænum og valdið gríðarlegu tjóni. Í kór Landakirkju sátu f.v.: Garðar
Arason, Bjarni Bjarnason, Andri Valur Hrólfsson, Arnar Sigurmundsson, Össur
Kristinsson, Jóhann Ingvar Guðmundsson og Áki Heinz Haraldsson.
Ljósmynd/Sigurgeir Jónasson
2010 - Arnar, sem þá var formaður Landssamtaka lífeyrissjóða, ræddi við
fréttamenn að loknum fundi með ríkisstjórninni í Stjórnarráðshúsinu við
Lækjargötu í Reykjavík. Morgunblaðið/Ernir Eyjólfsson