Mímir - 01.05.1964, Blaðsíða 35

venjulega greint milli þriggja meginþátta: at-
burðarásar (,,plot“), persónusköpunar og um-
hverfis. Hið síðasta sem mjög oft er táknrænt,
verður gjarna samkvæmt nýjustu kenningum,
andrúmsloft eða „hugblær“. Að sjálfsögðu eru
þessir þættir mjög háðir hver öðrum.
Venjulega líta menn svo á að öll atburðarás
(í skáldsögu) feli í sér átök (conflict: maður-
inn gegn náttúrunni, gegn öðrum mönnum eða
sjálfum sér), en þá verður að gefa orðinu átök
mjög víða merkingu. Átök er dramatískt orð,
gefur til kynna að nokkurn veginn jöfn öfl
mætist, gefur til kynna verknað og gagnverkn-
að. Þó er til í skáldsögum atburðarás þar sem
réttara virðist að tala um einstefnu, t. d. þar
sem lýst er eltingaleik eða ofsókn. Gott dæmi
er Der Prozess eftir Kafka.
Aðferðir við persónusköpun eru margar.
Fyrst og fremst verður að greina milli kyrrr-
stæðrar (statískrar) persónusköpunar og dýn-
amískrar. Hin kyrrstæða leggur oft megin
áherzluna á einhvern áberandi sérkennilegan
þátt í fari persónunnar. Hin dýnamíska per-
sónusköpun krefst talsverðs rúms. Þá sýnir
höfundur sem flestar hliðar persónunnar og
þróun skapgerðarinnar. Augsýnilega er því
bezt að koma henni við gagnvart aðalpersón-
um eða söguhetjum, en aukapersónum er á
hinn bóginn venjulega lýst sem kyrrstæðum.
Áberandi er í skáldsögum hvernig sömu mann-
gerðirnar koma fyrir aftur og aftur í svipuð-
um hlutverkum. 1 raun og veru er það mjög
sjaldgæft að höfundar bæti nýjum manngerð-
um við bókmenntaarfleifðina. Dickens mun t.
d. ekki hafa skapað nema tvær nýjar mann-
gerðir. Hinar tekur hann upp úr eða lagar eft-
ir leikritum og skáldsögum átjándu aldarinn-
ar.
Mjög er mismunandi eflir tímahilum, live
mikil áherzla er lögð á að lýsa umhverfinu.
Einkum fylgir það rómantík og raunsæisstefnu
nítjándu aldar. Rómantísk umhverfislýsing
stefnir að því að skapa ákveðinn hugblæ, en
hin raunsæja þykist vera skýrslugerð og þjón-
ar því markmiði að blekkja lesandann.
Á síðustu tímum liafa menn mjög glímt við
vandamál sögumannsins, hvernig segja skal
söguna, liver á að segja liana. Eitt sinn var vin-
sælt að segja sögu með bréfum eða dagbókum.
Einnig getur hún byggzt upp af eintómum
smásögum (Decameron). Ramminn myndar
þá frumstæða gerð skáldsögu. Áður var algengt
að fella smásögur inn í stærri skáldsögur, en
einnig liafa menn tíðkað að byggja sögu utan
um tvenns konar eða þrenns konar atburðarás-
ir sem um síðir tengjast allar saman, og eru e.
t. v. hliðstæður liverrar annarrar (StrandiS eft-
ir Hannes Sigfússon).
Sérstök aðferð við að segja sögu er frásögn í
fyrstu persónu. Slíkum sögumanni má að sjálf-
sögðu ekki rugla saman við höfundinn sjálfan.
Þessi aðferð miðar stundum að því að gera
sögumann óskýrari og óraunverulegri en aðr-
ar persónur sögunnar, en alls ekki alltaf. Á
hinn hóginn miðar aðferðin stundum að því
að auðvelda lesandanum innlifun, t. d. í sum-
um hryllingssögum Poes.
Höfuðvandamál frásagnaraðferðarinnar er
afstaða höfundar til verks síns. Höfundurinn
er algerlega fjarverandi frá leikriti; hann hef-
ur horfið bak við það. Hið epíska skáld segir
aftur á móti söguna eins og atvinnusögumaður,
fellir sínar eigin athugasemdir inn í liana og
segir söguna sjálfa í sínum eigin stíl (gagn-
stætt samtölunum).
Skáldsagnahöfundurinn getur á sama hátt
sagt sögu án þess að láta sem liann hafi verið
vitni að atburðunum eða tekið þátt í þeim.
Hann getur skrifað í þriðju persónu sem liinn
alvísi höfundur („omniscient author“). Þetta
er vafalaust hinn liefðbundni og eðlilegi frá-
sagnarháttur. Höfundur er viðstaddur, til
hliðar við verk sitt eins og fvrirlesari sem út-
skýrir skuggamyndir eða heimildarkvikmynd.
Hægt er að víkja frá þessari epísku frásögn
á tvo vegu. Annan mætti kalla rómantísk-
írónískan, þegar lilutverk sögumanns er af
ásettu ráði blásið út, og höfundur grípur livert
tækifæri til að svipta menn þeirri hlekkingu
að þetta sé lífið en ekki skáldskapur. Upphafs-
35